Σε πολλά μέρη της Ελλάδας το «Χριστός Ανέστη» λέγεται και με το σώμα, με πατροπαράδοτα χορευτικά δρώμενα τα οποία έχουν μεγαλύτερη σχέση με τη λατρεία του Θεού παρά με τη διασκέδαση
ΕΛΙΝΑ ΜΠΕΗ
Οι γιορτές του Πάσχα είναι άμεσα συνδεδεμένες με τον χορό. Η λατρευτική σχέση του ανθρώπου με τον Θεό εκφραζόταν από την αρχαιότητα ακόμη με τελετουργίες που είχαν σχέση με τις αρμονικές κινήσεις του σώματος. Αν και το Πάσχα προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «πέρασμα», οι αναφορές του στην αρχαιοελληνική θρησκεία είναι προφανείς στους παραδοσιακούς ελληνικούς χορούς. «Αν θέλουμε να κάνουμε μια αναφορά στην αρχαιοελληνική θρησκεία μπορούμε να μιλήσουμε για τα εν άστει Διονύσια, τα οποία τοποθετούνται στην εποχή που γιορτάζεται σήμερα το Πάσχα» σχολιάζει η Μάγδα Ζωγράφου, αναπληρώτρια καθηγήτρια χορού στο ΤΕΦΑΑ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. «Σήμερα οι γιορτές αυτές προσφέρουν μια ευκαιρία έκθεσης και ενίσχυσης της τοπικής και θρησκευτικής ταυτότητας. Η τέλεσή τους διαρκεί συνήθως ένα τριήμερο. Συνήθως ηγούμενος του χορού είναι ο ιερέας, δένοντας με αυτόν τον τρόπο την κοινωνική με τη θρησκευτική ζωή» σημειώνει. «Το γεγονός ότι οι χοροί έχουν συνδεθεί με το Πάσχα έχει να κάνει και με το χριστιανικό εορτολόγιο. Δείχνει επίσης πόσο σημαντικές είναι οι στιγμές τις οποίες ψάχνουμε για να αγκιστρωθούμε: το Πάσχα συμπίπτει με το απόγειο της ανάπτυξης της φύσης. Στον ευρωπαϊκό χώρο το γεγονός αυτό συνδέεται με τη συγκομιδή του σιταριού» συμπληρώνει η Λίλη Αντζακα, λαογράφος και επιστημονική σύμβουλος του Λυκείου Ελληνίδων.
«Οι λατρευτικοί χοροί του Πάσχα θα μπορούσαν να θεωρηθούν μια ιδιαίτερη κατηγορία παραδοσιακών χορών, που αποτελεί έναν τρόπο εθιμικής λατρείας, καθώς και ένα μέσο έκφρασης της λαϊκής θρησκευτικής πίστης για την επίτευξη των λατρευτικών σκοπών» τονίζει ο δρ Κοινωνιολογίας Κώστας Σαχινίδης. «Από τα χαρακτηριστικά ορισμένων τέτοιων χορών διαφαίνεται καθαρά ότι εμπεριέχουν αρκετά στοιχεία της αρχαίας ειδωλολατρικής τελετουργίας. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και μετέπειτα εκφράστηκε μεγάλη αντίθεση από τους Πατέρες της Εκκλησίας, παρ' όλα αυτά οι χοροί συνέχισαν διαχρονικά να χορεύονται στο περιθώριο της χριστιανικής λατρείας».
Μπροστά ο παπάς
Στα Καλύβια Λιμεναρίων Θάσου την τρίτη ημέρα του Πάσχα, μετά τη λιτάνευση των εικόνων, οι γεροντότεροι χορεύουν τον χορό «Για βρέξ' Απρίλη μ'». Πολλοί από τους χορούς του Πάσχα χορεύονται στα προαύλια των εκκλησιών. Στις Νυφές Κέρκυρας αμέσως μετά τον εσπερινό του Πάσχα οι ιερείς χορεύουν μαζί με τους πλέον ηλικιωμένους τον χορευτικό ύμνο μέσα στον χώρο της εκκλησίας και μετά συνεχίζουν στο προαύλιο του Αγίου Βασιλείου. Στα Πριγκιπόννησα μετά τη δεύτερη Ανάσταση οι ανύπαντρες γυναίκες, αφού έκλειναν τις πόρτες, χόρευαν μέσα στην εκκλησία με αυλούς και τύμπανα.
Στην Κόνιτσα την Κυριακή του Πάσχα όλοι οι εκκλησιαζόμενοι κάνουν τρεις γύρους χορεύοντας το τραγούδι «Σήμερα Χριστός Ανέστη και αύριο Αληθώς Ανέστη». Ο «Χορός των γερόντων» χορεύεται σε κάποια σημεία της Κέρκυρας (Επίσκεψη, Κληματιά και Νυφές) από τους παπάδες, με ιερατική τάξη και τους γεροντότερους κατά ηλικία. Στα Μέγαρα κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του M. Σαββάτου οι παπάδες μαζί με τους ψάλτες χόρευαν μέσα στην εκκλησία το «Ανάστα ο Θεός».
Στην Αιανή Κοζάνης οι Λαζαρίνες χορεύουν πριν από τη λειτουργία των Βαΐων γύρω από την εκκλησία. Στην Ανω Ορεινή Σερρών το Σάββατο του Λαζάρου τα πρωτεία έχουν οι αρραβωνιασμένες, ενώ στο Πολύφυτο Κοζάνης η κόρη του παπά έκρινε ποια από τις κοπέλες ήταν άξια να γίνει Λαζαρίνα.
Η Ελληνική Επανάσταση
Πολλοί είναι και οι πασχαλινοί χοροί που συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση, καθώς ορισμένοι από αυτούς διαμορφώθηκαν σε φορείς εθνικής συνείδησης. «Οι ανοιξιάτικοι χοροί χορεύονταν πολλές φορές χωρίς όργανα. Ετσι η κοινότητα αναφερόταν με το τραγούδι σε πολλά θέματα που την αφορούσαν, από την καθημερινότητά της» σχολιάζει η κυρία Αντζακα. Στα Ρουσάλια, για παράδειγμα, που γίνονται τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα στα Μέγαρα Αττικής και συνοδεύονται από χορευτικά δρώμενα, μια ομάδα από τρία ή τέσσερα παιδιά πηγαίνουν στα σπίτια τραγουδώντας θέματα σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση. Ο «Χορός των γερόντων» που χορεύεται στο προαύλιο της εκκλησίας στο πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου στην Αράχοβα, με το τραγούδι «Το πανηγυράκι», είναι συμβολικός για τη νικηφόρα μάχη που έδωσε εκεί ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Οι κάτοικοι της Ιερισσού στη Χαλκιδική τιμούν την ημέρα της σφαγής των παλικαριών τους από τους Τούρκους κάθε Τρίτη του Πάσχα με τον καγκελευτό χορό, ένα χορευτικό δρώμενο όπου συμμετέχουν όλοι.
Φυσικά η καταγραφή αυτών των χορών δεν τελειώνει εδώ. «Οι περισσότεροι από αυτούς δεν χορεύονται πλέον. Η διαδικασία της απομυθοποίησης και του εξορθολογισμού, που είναι αποτέλεσμα της δυναμικής της κοινωνικής και της οικονομικής εξέλιξης, οδήγησε στη μείωση της λειτουργίας τους» όπως σημειώνει ο κ. Σαχινίδης.
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο καγκελευτός χορός συνδέεται με ένα συγκεκριμένο γεγονός που τοποθετείται στην αρχή της Επανάστασης, όταν ο Γιουσούφ Μπέης διέταξε την εξόντωση των επαναστατών της Χαλκιδικής. Οι Τούρκοι, αφού οδήγησαν τους κατοίκους της Ιερισσού σε ένα ύψωμα, τους ανάγκασαν να περάσουν κάτω από μια αψίδα σχηματισμένη από δύο σπαθιά τοποθετημένα χιαστί, σε ένδειξη υποταγής. Οι κάτοικοι, σχηματίζοντας αλυσίδα, περνούσαν ένας ένας κάτω από την αψίδα. Κατά μιαν εκδοχή, μετά το πέρασμα τους αποκεφάλιζαν, ενώ κατά μιαν άλλη αποκεφάλιζαν όποιον δεν έσκυβε το κεφάλι.
Η Λαμπρή Καμάρα στα Μέγαρα
Στα Μέγαρα την τρίτη ημέρα του Πάσχα χορεύουν προς τιμήν του Αϊ-Γιάννη του Γαλιλαίου, που σήμερα αποκαλούν «Αϊ-Γιάννη χορευταρά», τη Λαμπρή Καμάρα, μια μοναδική μορφή τράτας. Σύμφωνα με την παράδοση, στα ερείπια μιας εκκλησίας υπήρχε ένα θαυματουργό πηγάδι από το οποίο έπαιρναν νερό μόνο οι Τούρκοι. Οι Μεγαρίτες ζήτησαν από τον τούρκο διοικητή την άδεια να χτίσουν μια νέα εκκλησία προκειμένου να κλείσουν το πηγάδι που υπήρχε εκεί. Μετά από πολλά βάσανα πήραν την άδεια με την προϋπόθεση να χτίσουν την εκκλησιά ως τη δύση του ηλίου, ειδάλλως οι Τούρκοι θα τους αποκεφάλιζαν. Οι Μεγαρίτες τα κατάφεραν και από τη χαρά τους θυμήθηκαν τον ξεχασμένο χορό της Τράτας, που χορεύουν από τότε κάθε χρόνο, την ίδια μέρα, στον ίδιο τόπο.
Οι Λαζαρίνες της Αιανής
Στην Αιανή Κοζάνης (αλλά και σε άλλα χωριά της περιοχής) οι Λαζαρίνες, οι οποίες είναι αποκλειστικά ανύπαντρες κοπέλες, φορούν λουλουδένια στεφάνια στο κεφάλι, χωρίζονται σε ομάδες κατά ηλικίες και χορεύουν πριν από τη λειτουργία των Βαΐων γύρω από την εκκλησία το τραγούδι «Ολη η Σαρακοστή και μια μέρα του Βαϊού...». Μετά τη λειτουργία στήνεται ο Τρανός χορός των Βαΐων με καθολική συμμετοχή των γυναικών και τη γηραιότερη να ηγείται.
(Τα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο «Ο χορός στην ελληνική παράδοση» της M. Ζωγράφου, εκδ. Artwork.)
ΕΛΙΝΑ ΜΠΕΗ
Οι γιορτές του Πάσχα είναι άμεσα συνδεδεμένες με τον χορό. Η λατρευτική σχέση του ανθρώπου με τον Θεό εκφραζόταν από την αρχαιότητα ακόμη με τελετουργίες που είχαν σχέση με τις αρμονικές κινήσεις του σώματος. Αν και το Πάσχα προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «πέρασμα», οι αναφορές του στην αρχαιοελληνική θρησκεία είναι προφανείς στους παραδοσιακούς ελληνικούς χορούς. «Αν θέλουμε να κάνουμε μια αναφορά στην αρχαιοελληνική θρησκεία μπορούμε να μιλήσουμε για τα εν άστει Διονύσια, τα οποία τοποθετούνται στην εποχή που γιορτάζεται σήμερα το Πάσχα» σχολιάζει η Μάγδα Ζωγράφου, αναπληρώτρια καθηγήτρια χορού στο ΤΕΦΑΑ του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. «Σήμερα οι γιορτές αυτές προσφέρουν μια ευκαιρία έκθεσης και ενίσχυσης της τοπικής και θρησκευτικής ταυτότητας. Η τέλεσή τους διαρκεί συνήθως ένα τριήμερο. Συνήθως ηγούμενος του χορού είναι ο ιερέας, δένοντας με αυτόν τον τρόπο την κοινωνική με τη θρησκευτική ζωή» σημειώνει. «Το γεγονός ότι οι χοροί έχουν συνδεθεί με το Πάσχα έχει να κάνει και με το χριστιανικό εορτολόγιο. Δείχνει επίσης πόσο σημαντικές είναι οι στιγμές τις οποίες ψάχνουμε για να αγκιστρωθούμε: το Πάσχα συμπίπτει με το απόγειο της ανάπτυξης της φύσης. Στον ευρωπαϊκό χώρο το γεγονός αυτό συνδέεται με τη συγκομιδή του σιταριού» συμπληρώνει η Λίλη Αντζακα, λαογράφος και επιστημονική σύμβουλος του Λυκείου Ελληνίδων.
«Οι λατρευτικοί χοροί του Πάσχα θα μπορούσαν να θεωρηθούν μια ιδιαίτερη κατηγορία παραδοσιακών χορών, που αποτελεί έναν τρόπο εθιμικής λατρείας, καθώς και ένα μέσο έκφρασης της λαϊκής θρησκευτικής πίστης για την επίτευξη των λατρευτικών σκοπών» τονίζει ο δρ Κοινωνιολογίας Κώστας Σαχινίδης. «Από τα χαρακτηριστικά ορισμένων τέτοιων χορών διαφαίνεται καθαρά ότι εμπεριέχουν αρκετά στοιχεία της αρχαίας ειδωλολατρικής τελετουργίας. Κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και μετέπειτα εκφράστηκε μεγάλη αντίθεση από τους Πατέρες της Εκκλησίας, παρ' όλα αυτά οι χοροί συνέχισαν διαχρονικά να χορεύονται στο περιθώριο της χριστιανικής λατρείας».
Μπροστά ο παπάς
Στα Καλύβια Λιμεναρίων Θάσου την τρίτη ημέρα του Πάσχα, μετά τη λιτάνευση των εικόνων, οι γεροντότεροι χορεύουν τον χορό «Για βρέξ' Απρίλη μ'». Πολλοί από τους χορούς του Πάσχα χορεύονται στα προαύλια των εκκλησιών. Στις Νυφές Κέρκυρας αμέσως μετά τον εσπερινό του Πάσχα οι ιερείς χορεύουν μαζί με τους πλέον ηλικιωμένους τον χορευτικό ύμνο μέσα στον χώρο της εκκλησίας και μετά συνεχίζουν στο προαύλιο του Αγίου Βασιλείου. Στα Πριγκιπόννησα μετά τη δεύτερη Ανάσταση οι ανύπαντρες γυναίκες, αφού έκλειναν τις πόρτες, χόρευαν μέσα στην εκκλησία με αυλούς και τύμπανα.
Στην Κόνιτσα την Κυριακή του Πάσχα όλοι οι εκκλησιαζόμενοι κάνουν τρεις γύρους χορεύοντας το τραγούδι «Σήμερα Χριστός Ανέστη και αύριο Αληθώς Ανέστη». Ο «Χορός των γερόντων» χορεύεται σε κάποια σημεία της Κέρκυρας (Επίσκεψη, Κληματιά και Νυφές) από τους παπάδες, με ιερατική τάξη και τους γεροντότερους κατά ηλικία. Στα Μέγαρα κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του M. Σαββάτου οι παπάδες μαζί με τους ψάλτες χόρευαν μέσα στην εκκλησία το «Ανάστα ο Θεός».
Στην Αιανή Κοζάνης οι Λαζαρίνες χορεύουν πριν από τη λειτουργία των Βαΐων γύρω από την εκκλησία. Στην Ανω Ορεινή Σερρών το Σάββατο του Λαζάρου τα πρωτεία έχουν οι αρραβωνιασμένες, ενώ στο Πολύφυτο Κοζάνης η κόρη του παπά έκρινε ποια από τις κοπέλες ήταν άξια να γίνει Λαζαρίνα.
Η Ελληνική Επανάσταση
Πολλοί είναι και οι πασχαλινοί χοροί που συνδέονται με την Ελληνική Επανάσταση, καθώς ορισμένοι από αυτούς διαμορφώθηκαν σε φορείς εθνικής συνείδησης. «Οι ανοιξιάτικοι χοροί χορεύονταν πολλές φορές χωρίς όργανα. Ετσι η κοινότητα αναφερόταν με το τραγούδι σε πολλά θέματα που την αφορούσαν, από την καθημερινότητά της» σχολιάζει η κυρία Αντζακα. Στα Ρουσάλια, για παράδειγμα, που γίνονται τη δεύτερη ημέρα του Πάσχα στα Μέγαρα Αττικής και συνοδεύονται από χορευτικά δρώμενα, μια ομάδα από τρία ή τέσσερα παιδιά πηγαίνουν στα σπίτια τραγουδώντας θέματα σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση. Ο «Χορός των γερόντων» που χορεύεται στο προαύλιο της εκκλησίας στο πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου στην Αράχοβα, με το τραγούδι «Το πανηγυράκι», είναι συμβολικός για τη νικηφόρα μάχη που έδωσε εκεί ο Γεώργιος Καραϊσκάκης. Οι κάτοικοι της Ιερισσού στη Χαλκιδική τιμούν την ημέρα της σφαγής των παλικαριών τους από τους Τούρκους κάθε Τρίτη του Πάσχα με τον καγκελευτό χορό, ένα χορευτικό δρώμενο όπου συμμετέχουν όλοι.
Φυσικά η καταγραφή αυτών των χορών δεν τελειώνει εδώ. «Οι περισσότεροι από αυτούς δεν χορεύονται πλέον. Η διαδικασία της απομυθοποίησης και του εξορθολογισμού, που είναι αποτέλεσμα της δυναμικής της κοινωνικής και της οικονομικής εξέλιξης, οδήγησε στη μείωση της λειτουργίας τους» όπως σημειώνει ο κ. Σαχινίδης.
Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο καγκελευτός χορός συνδέεται με ένα συγκεκριμένο γεγονός που τοποθετείται στην αρχή της Επανάστασης, όταν ο Γιουσούφ Μπέης διέταξε την εξόντωση των επαναστατών της Χαλκιδικής. Οι Τούρκοι, αφού οδήγησαν τους κατοίκους της Ιερισσού σε ένα ύψωμα, τους ανάγκασαν να περάσουν κάτω από μια αψίδα σχηματισμένη από δύο σπαθιά τοποθετημένα χιαστί, σε ένδειξη υποταγής. Οι κάτοικοι, σχηματίζοντας αλυσίδα, περνούσαν ένας ένας κάτω από την αψίδα. Κατά μιαν εκδοχή, μετά το πέρασμα τους αποκεφάλιζαν, ενώ κατά μιαν άλλη αποκεφάλιζαν όποιον δεν έσκυβε το κεφάλι.
Η Λαμπρή Καμάρα στα Μέγαρα
Στα Μέγαρα την τρίτη ημέρα του Πάσχα χορεύουν προς τιμήν του Αϊ-Γιάννη του Γαλιλαίου, που σήμερα αποκαλούν «Αϊ-Γιάννη χορευταρά», τη Λαμπρή Καμάρα, μια μοναδική μορφή τράτας. Σύμφωνα με την παράδοση, στα ερείπια μιας εκκλησίας υπήρχε ένα θαυματουργό πηγάδι από το οποίο έπαιρναν νερό μόνο οι Τούρκοι. Οι Μεγαρίτες ζήτησαν από τον τούρκο διοικητή την άδεια να χτίσουν μια νέα εκκλησία προκειμένου να κλείσουν το πηγάδι που υπήρχε εκεί. Μετά από πολλά βάσανα πήραν την άδεια με την προϋπόθεση να χτίσουν την εκκλησιά ως τη δύση του ηλίου, ειδάλλως οι Τούρκοι θα τους αποκεφάλιζαν. Οι Μεγαρίτες τα κατάφεραν και από τη χαρά τους θυμήθηκαν τον ξεχασμένο χορό της Τράτας, που χορεύουν από τότε κάθε χρόνο, την ίδια μέρα, στον ίδιο τόπο.
Οι Λαζαρίνες της Αιανής
Στην Αιανή Κοζάνης (αλλά και σε άλλα χωριά της περιοχής) οι Λαζαρίνες, οι οποίες είναι αποκλειστικά ανύπαντρες κοπέλες, φορούν λουλουδένια στεφάνια στο κεφάλι, χωρίζονται σε ομάδες κατά ηλικίες και χορεύουν πριν από τη λειτουργία των Βαΐων γύρω από την εκκλησία το τραγούδι «Ολη η Σαρακοστή και μια μέρα του Βαϊού...». Μετά τη λειτουργία στήνεται ο Τρανός χορός των Βαΐων με καθολική συμμετοχή των γυναικών και τη γηραιότερη να ηγείται.
(Τα στοιχεία προέρχονται από το βιβλίο «Ο χορός στην ελληνική παράδοση» της M. Ζωγράφου, εκδ. Artwork.)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου