Κυριακή Β’ Νηστειών: Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ο άριστος των πιστών οδηγός

 † Μοναχός Μωυσής Αγιορείτης

Η Εκκλησία μας τιμά σήμερα τη μνήμη ενός ηρωικού τέκνου της, ενός μεγάλου πατρός, του Αγιορείτου ασκητού, του φωστήρα της Θεσσαλονίκης, του υπέρμαχου της Ορθοδοξίας, του κήρυκα της χάριτος και του φωτός, του σοφωτάτου και γλυκητάτου διδασκάλου, του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά του θαυματουργού.

…

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είχε εύπορους, ευπαίδευτους και ενάρετους γονείς. Ιδιαίτερα ο πατέρας του μας έμεινε γνωστός ως ο αυτοκρατορικός εκείνος σύμβουλος που κυκλοφορούσε με το κομποσχοίνι στο χέρι. Γονείς και αδέλφια του αγίου, τελείωσαν τον βίο τους φορώντας το μοναχικό ένδυμα. Η μόρφωση του αγίου στην Κωνσταντινούπολη ήταν λαμπρή. Βασική πηγή του βίου του είναι το συναξάρι που έγραψε ο ομότροπός του άγιος Φιλόθεος ο Κόκκινος. Τρεις άγιοι θα γίνουν δάσκαλοί του στην κατά Χριστόν φιλοσοφία·

ο Αγιορείτης μητροπολίτης Φιλαδελφείας Θεόληπτος στη Βασιλεύουσα, ο Νικόδημος παρά τη μονή Βατοπεδίου και ο Γρηγόριος ο Βυζάντιος στην αγιορείτικη σκήτη της Προβάτας. Άγιοι θα τον επισκεφθούν προς παρηγορία και στηριγμό σε οράματα· Ιωάννης ο Θεολόγος, Δημήτριος ο Μυροβλύτης, Αντώνιος ο Μέγας. Πειρατικές επιδρομές στα παράλια του Αγίου Όρους θα τον φέρουν το 1325 στη Θεσσαλονίκη και το επόμενο έτος στη σκήτη της Βεροίας, όπου μαζί με τη μικρή συνοδεία του θα συνεχίσει τη μεγάλη του άσκηση και την αδιάλειπτη προσευχή. Μετά μια πενταετία επιστρέφει στη Μ. Λαύρα κι αποσύρεται στην ησυχία γειτονικού κελλιού για να δοθεί ολοκληρωτικά στην εργασία της προσευχής και την πλούσια συγγραφή.

Η φήμη της αρετής του τον φέρνει ηγούμενο της μονής Εσφιγμένου και αργότερα υπερασπιστή του Ορθοδόξου δόγματος στη Θεσσαλονίκη. Ο άγιος Παλαμάς αναδείχθηκε σε μεγάλο θεολόγο, εκκλησιαστικό ηγέτη και υπερασπιστή της Ορθοδοξίας. Αντίπαλος του αγίου ήταν ο Καλαβρός Βαρλαάμ. Ο Βαρλαάμ υπήρξε μορφωμένος μοναχός, αλλά εγωιστής και φιλόδοξος, πάθη που τον οδήγησαν σε φιλονικίες και ταραχές. Ο άγιος, το 1335, έγραψε δύο αποδεικτικούς λόγους Περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος. Είναι τα δύο πρώτα δογματικά του έργα, γραμμένα με γνώση, σθένος και δύναμη, που δεν κατάφεραν όμως να πείσουν τον αταπείνωτο Βαρλαάμ. Με πρόσκληση του επίσης Αγιορείτου αγίου Ισιδώρου ο άγιος Παλαμάς κρίνει πως πρέπει ν’ αφήσει την αθωνική ησυχία και να έλθει ξανά στη Θεσσαλονίκη. Κατόπιν ο άγιος γράφει τις τρεις τριάδες έργων του Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων, αντικρούοντας τις βαρλααμικές κατά των ησυχαστών κατηγορίες. Το 1340 υπογράφεται ο Αγιορείτικος Τόμος, που είναι μια σαφέστατη έκθεση για την ησυχαστική διδασκαλία, κατοχυρωμένη με χωρία από την Αγία Γραφή και τους Πατέρες της Εκκλησίας. Στις 10.6.1341, στη Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως καταισχύνεται ο Βαρλαάμ και ο άγιος Γρηγόριος δικαιώνεται και αποκτά υψηλό κύρος. Μετά ένα τρίμηνο σε νέα σύνοδο την αρχηγία και υπεράσπιση των αντιησυχαστών αναλαμβάνει ο διχασμένος Γρηγόριος Ακίνδυνος ο οποίος κατατροπώνεται από τον άγιο. Μετά τον θάνατο του Ανδρονίκου του Γ΄ η αυτοκρατορία σπαράσσεται από εμφύλιο πόλεμο, κατά τον οποίο ο άγιος Παλαμάς δοκιμάζεται πικρά και διώκεται, αλλά τελικώς υπερισχύει και γίνεται δημοφιλέστατος.

Η αρετή του αγίου Γρηγορίου τον φέρνει στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Θεσσαλονίκης. Οι πολιτικές ταραχές και έριδες δεν τον αφήνουν να εγκατασταθεί αμέσως στην επαρχία του. Έτσι παραμένει για ένα διάστημα στο Άγιον Όρος και τη Λήμνο. Μετά τη μεγαλόπρεπη εγκαθίδρυσή του αναπτύσσει πλούσια ποιμαντική δράση. Στα έτη της ποιμαντορίας του αγάπησε τον κλήρο και τον λαό υπέρμετρα και τούτο το απέδειξε με λόγους και έργα. Το κήρυγμά του, όπως σημειώνει σύγχρονος μελετητής του, διακρινόταν ως παιδαγωγία ψυχής, διόρθωση ήθους, ανατροπή αμαρτίας και διδασκαλία αρετής (Χρήστου Παναγιώτης). Ο ακούραστος όμως ιεράρχης δεν αργεί να εισέλθει σε νέους δογματικούς αγώνες. Κατήγορός του τώρα είναι ο πολυμαθής αλλ’ εμπαθής Νικηφόρος Γρηγοράς. Απομακρύνεται και καταδικάζεται στη σύνοδο του 1451. Στον άγιο Παλαμά οφείλεται η διατύπωση της διακρίσεως και διαφοράς μεταξύ θείας ουσίας και θείας ενεργείας, που περιελήφθη στο Συνοδικό της Ορθοδοξίας. Οι συνεχιζόμενες πολιτικές ταραχές είχαν σαν αποτέλεσμα να φέρουν κι άλλες ταλαιπωρίες στον άγιο ιεράρχη, αποκορύφωμα των οποίων ήταν η αιχμαλωσία του από τους Τούρκους. Συνέπεια των δεσμών του νέες κακουχίες στο ασθενικό του σώμα, αλλά και μεγάλη ευεργετική επίδραση των λόγων του στους συναιχμαλώτους του. Όταν επέστρεψε στην αγαπητή του Θεσσαλονίκη συνέχισε το έργο του μέχρι της μακαρίας τελευτής του, που συνέβη στις 14.11.1359. Τα θαύματά του συνέχισε και μετά την κοίμησή του. Σύντομα ανακηρύχθηκε επίσημα άγιος.

Αναφέραμε πως το κήρυγμά του διακρινόταν ως παιδαγωγία ψυχής, διόρθωση ήθους, ανατροπή αμαρτίας και διδασκαλία αρετής. Θ’ απασχολήσω τη φίλη αγάπη σας για λίγο ακόμη στο θέμα αυτό της ψυχοσωτήριας διδασκαλίας του αγίου, και μάλιστα τη σημερινή ημέρα της μνήμης του, καθώς διανύουμε την περίοδο της αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, περίοδο κατεξοχήν προς ψυχής ωφέλεια. Και θα συγκεκριμενοποιήσουμε το θέμα μας στο ιδιαίτερα ενδιαφέρον κεφάλαιο περί παθών και αρετών, καθώς μας το αναλύει ο θείος πατήρ, ο ασφαλής των πιστών οδηγός. Ο χρόνος μας αναγκάζει να είμαστε σύντομοι σε θέματα που οπωσδήποτε θέλουν μεγαλύτερη ανάλυση.

Ο προσφιλής άγιος Γρηγόριος αναφέρει την αρχή των παθών στην πτώση των πρωτοπλάστων. Αιτίες των παθών θεωρεί ο άγιος τις απάτες του κόσμου. Μιλώντας για την εξέλιξη των παθών -που οδηγούν στην απομάκρυνση από τον Θεό, δίνοντας μικρή ηδονή και μακρά οδύνη- αναφέρεται και στα είδη των παθών. Τα ποικιλόμορφα και πολύμορφα πάθη έχουν συχνά-πυκνά σύνδεσμο και εξάρτηση μεταξύ τους. Ο άγιος Παλαμάς διακρίνει τα πάθη κατά την προέλευσή τους σε δύο κατηγορίες. Αυτά που προέρχονται από τις σωματικές αισθήσεις και αυτά που προέρχονται από τη φαντασία.

Αφήνοντας ο άνθρωπος απρόσεκτο τον εαυτό του τον σκλαβώνει σε μια σειρά παθών που με ακρίβεια ο άγιος τα περιγράφει. Ο ένας κρίκος ενώνεται με τον άλλο και πνίγουν την ελευθερία του ανθρώπου. Ας παρακολουθήσουμε την ενδιαφέρουσα αυτή παθολογία. Κεντρική θέση έχει η αίσθηση της γεύσεως. Η αμετρία της βρώσεως και πόσεως, η λαιμαργία και πολυποσία, φέρνουν τη γαστριμαργία και τη μέθη. Η γαστριμαργία ερεθίζει τα σαρκικά πάθη. Όταν τα σαρκικά πάθη θεριέψουν θέλουν και τις άλλες αισθήσεις δικές τους. Ο φιλοσώματος άνθρωπος γίνεται φιλόϋλος και φιλόκοσμος. Οι επόμενοι κρίκοι της βαριάς αυτής αλυσίδας είναι η φιλοκτημοσύνη και η φιλαργυρία. Ο φιλάργυρος ως πλεονέκτης δεν θ’ αργήσει να οδηγηθεί σε αδικίες και αρπαγές. Ο νους του θολώνεται, ο δαίμονας, τον περιπαίζει, γίνεται μισάνθρωπος και καταστροφέας του εαυτού του. Η πλεονεξία τον κυριεύει και η αφροσύνη της αθεΐας -γιατί η φιλαργυρία είναι απόρριψη του Θεού κι εμπιστοσύνη στο χρήμα- βρίσκεται επί θύραις.

Η φαντασία, η δεύτερη πηγή των παθών, κατά τον ιερό πατέρα είναι ανεπτυγμένη στους φιλόκοσμους και γεννά την αλαζονεία. Τη φαντασία υποδαυλίζει ο δαίμονας και η νίκη του η μεγάλη είναι ότι οι παγιδευμένοι στις πλεκτάνες του δύσκολα μπορούν να το υποψιαστούν κι ας είναι χρόνια η πάθηση. Ο συνδυασμός φαντασίας και αισθήσεων δίνει τα πάθη της ανθρωπαρέσκειας, της κενοδοξίας και της υπερηφάνειας. Γενικώς τα πάθη διακρίνονται σε φανερά και αφανή. Ο άγιος Παλαμάς δίνει σημασία και στα φαινομενικώς ασήμαντα πάθη τα οποία γεννούν σοβαρότερα. Τα πάθη οδηγούν την ψυχή του εργάτη τους στο θάνατο, ένας θάνατος που συνεχίζεται για τους αμετανόητους και μετά τον σωματικό θάνατο. Είναι πολύ αξιοπρόσεκτες οι θέσεις αυτές του αγίου, που πηγάζουν από το Ευαγγέλιο και την πατερική θεολογία. Δυστυχώς συμβαίνει με νεότερους θεολόγους να μιλούν με παρρησία περί την των πάντων αποκαταστάσεως. Η αγάπη του Θεού δεν απορρίπτει τη δικαιοσύνη του, και η αγάπη του αυτή γίνεται μια παρουσία κριτική για τον άνθρωπο.

Η παρουσία και η επίδραση των παθών στην τριμερή ψυχή και ο υποκινητής τους διάβολος είναι μεγάλης σημασίας. Τα πάθη αγωνίζονται να διασπάσουν την ενότητα των τριών δυνάμεων της ψυχής· του λογιστικού, του θυμικού και του επιθυμητικού. Σοφός και σαφής ο άγιος περιγράφει άριστα τη διεστραμμένη από τα πάθη ψυχή. Ο νους λησμονά τον Θεό, ο θυμός στρέφεται προς τα κτίσματα και δεν λατρεύει τον Κτίστη και η επιθυμία ζει κάτω από την τυραννία των παθών. Ο μέγας ψυχοανατόμος Παλαμάς διδάσκει πώς τα μέρη της ψυχής προσβάλλονται από τα πάθη και πώς θεραπεύονται. Η φιλοκτημοσύνη με την ακτημοσύνη, η φιλοδοξία και η κενοδοξία με τη συναίσθηση της αναξιότητας, η γαστριμαργία και η φιληδονία με τη νηστεία και την εγκράτεια. Ο άνθρωπος καλείται να δώσει την εγκράτεια στο επιθυμητικό, την αγάπη στο θυμικό και τη διαρκή στροφή προς τον Θεό στο λογιστικό, για να ισορροπήσει και να προχωρήσει πνευματικά.

Τον αγώνα του ανθρώπου προς θείες αναβάσεις επιχειρεί συστηματικά να πολεμεί ο αρχαίος εχθρός, ο δαίμονας, πρώτο θήραμα του οποίου υπήρξε ο Αδάμ. Ο νέος Αδάμ, ο Χριστός, καταστρέφει τις πλεκτάνες του κι ελευθερώνει τον άνθρωπο ν’ ανυψωθεί προς αυτόν. Ο άγιος Παλαμάς στην αθωνική έρημο δέχθηκε πολλές δαιμονικές επιθέσεις, οι οποίες τον έκαναν ανδρειότερο και έμπειρο διδάσκαλο των τρόπων που μεθοδεύεται ο δαίμονας: Με τέχνη αρχίζει ν’ απομακρύνει το θύμα του από τη ζωή της Εκκλησίας οδηγώντας το στην πλάνη της απομονώσεως. Κατόπιν σπείρει τα ζιζάνια των εμπαθών λογισμών για να οδηγήσει με την κακουργία του τον άνθρωπο σε φοβερή απιστία και απελπισία. Η ραθυμία και η ακηδία δέρνουν τώρα αλύπητα τον δαιμονόπληκτο άνθρωπο. Ο άγιος συγκρίνοντας τους δαιμονισμένους με αυτούς που εκούσια υποδουλώθηκαν στον δαίμονα, βρίσκει τους δεύτερους πολύ αθλιότερους. Αξίζει να τονίσουμε πως μια έντονη δαιμονολογία που αναπτύσσεται εύκολα από τη λαϊκή ευσέβεια χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Το να ρίχνουμε τα βάρη στον δαίμονα για ό,τι κακό μας συμβαίνει και πράττουμε, δίχως να δίνουμε καμιά ευθύνη στον εαυτό μας είναι λαθεμένο, άστοχο κι επικίνδυνο.

Να η συμβουλή του αγίου για τη θεραπεία των παθών: Η μετάνοια. Η μετάνοια, κατά σύγχρονο φιλοπαλαμιστή θεολόγο, δίνει την απελευθέρωση από τα δεσμά της αμαρτίας· είναι αρχή και διαρκής τρόπος ζωής του χριστιανού· δεν εξαντλείται σε ορισμένες αντικειμενικές βελτιώσεις της συμπεριφοράς, ούτε σε τύπους και σχήματα εξωτερικά, αλλά αναφέρεται σε μια βαθύτερη και καθολικότερη αλλαγή στη ζωή του ανθρώπου· δεν είναι μια παροδική συντριβή από τη συναίσθηση διαπράξεως κάποιας αμαρτίας, αλλά μια μόνιμη πνευματική κατάσταση, που σημαίνει σταθερή κατεύθυνση του ανθρώπου προς τον Θεό και συνεχή διάθεση για ανόρθωση, θεραπεία και ανάληψη πνευματικού αγώνα (Κεσελόπουλος Ανέστης).

Της μετανοίας προηγείται η επίγνωση και η συναίσθηση των αμαρτημάτων και ακολουθεί με τη χάρη του Θεού η αυτομεμψία, η εξομολόγηση, η αποστροφή της αμαρτίας, η προσευχή. Καρποί της μετανοίας εκτός από την εξομολόγηση είναι η ελεημοσύνη, η δικαιοσύνη, η αγάπη, η ειρήνη.

Ακόλουθοι του Βαρλαάμ θα πρέπει να θεωρούνται όσοι αρνούνται το μακάριο πένθος, το οποίο ως αρχή και πηγή μετανοίας είναι βασική προϋπόθεση εξόδου από τα δεσμά των παθών. Τα δάκρυα του ασώτου είναι αυθόρμητα κι αποπλύνουν τον ρύπο της ψυχής και πάντα συνδυάζονται με την ταπείνωση, την άσκηση και την προσευχή. Το πένθος αυτό δεν προξενεί καμιά νοσηρότητα και απελπισία, αλλά δημιουργεί στον άνθρωπο τις προϋποθέσεις για να νιώσει πνευματική χαρά. Πενθούμε γιατί στερούμαστε τον Θεό και με τις εκτροπές μας τον λυπήσαμε.

Ο μοναχισμός είναι ο τόπος όπου το εύκρατο κλίμα της ασκήσεως δίνει συνεχώς στον μοναχό τη μεταβολή της λύπης σε χαρά. Όσο το μακάριο πένθος χρονίζει στην ψυχή, τόσο η αγάπη για τον Θεό αυξάνεται και με τρόπο ανέκφραστο και ακατάληπτο ενώνεται μαζί της, γευόμενη την παραμυθία της χρηστότητας του Παρακλήτου.

Η όλη εργασία της μετανοίας και του πένθους σκοπό έχει την τελεία κάθαρση της ψυχής από τα πάθη, στην οποία έχουμε συνεργία του ανθρώπου και της θείας Χάριτος. Η κάθαρση πρέπει να υπάρχει και στις τρεις δυνάμεις της ψυχής. Έτσι με την άσκηση θεραπεύεται το πρακτικό μέρος, με τη γνώση το γνωστικό και με την προσευχή καθαρίζεται το θεωρητικό. Η προσευχή και η μυστηριακή ζωή βοηθούν στην κάθαρση της ψυχής κι εντός τους ο άνθρωπος ξεπερνά την ατομικότητά του και αναπτύσσει προσωπική κοινωνία με τον Θεό και τους αδελφούς του. Ιδιαίτερα με το μυστήριο της εξομολογήσεως ο πιστός προσφέρει στην Εκκλησία την πτώση, την αποτυχία, τον μολυσμό, την αδυναμία και την αστοχία του να είναι αυτό για το οποίο πλάστηκε να είναι. Μέσα στη θέρμη της Εκκλησίας βρίσκει ο πιστός υπακούοντας τη χάρη της δυνάμεως να ξεπεράσει την αδυναμία του. Η κάθαρση κορυφώνεται εκεί που ο άνθρωπος συναντά την αγάπη του Θεού, στο μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας, που αποτελεί τον πιο ουσιαστικό τρόπο προσωπικής υπάρξεως και κοινωνίας του ανθρώπου με τον Θεό. Η κάθαρση είναι απαραίτητη προϋπόθεση για να έχει κανείς μια μυστική, ζωντανή και προσωπική συνάντηση με τον ένα, μόνο και αληθινό Θεό. Στη σημερινή τεχνολογία, ατομοκρατία και πλουτοκρατία η Ορθόδοξη Εκκλησία ενσαρκώνει ένα άλλο ήθος και ένα διαφορετικό τρόπο υπάρξεως.

Η αρετή πρέπει να κοσμήσει την καθαρή ψυχή. Στη θέση των παθών να τεθούν οι αρετές γιατί διαφορετικά τα πάθη ξαναγυρίζουν πιο άγρια. Είναι αναγκαίο να τονισθεί πως ο άγιος Παλαμάς δεν βλέπει τον αγώνα του ανθρώπου περιορισμένο μόνο στην αποφυγή της αμαρτίας, αλλά τον συνδέει με την άσκηση των αρετών και ιδιαίτερα την αγάπη. Η αρετή κατά τον άγιο δεν εξαντλείται σε μια διάθεση ευσεβείας, ή ένα στείρο ηθικισμό, αλλά είναι κάτι πολύ περισσότερο. Η αρετή είναι πάντα αγωνιστική και θυσιαστική. Πηγή κάθε αρετής είναι ο Θεός. Η αρετή έχει εξελικτικές καταστάσεις. Ο φόβος και η εκζήτηση αμοιβής εμφανίζονται, δικαιολογημένα ίσως, στον αρχάριο. Η αρετή βάση και κριτήριο πρέπει πάντα να έχει την πίστη στον Θεό. Η ειρήνη των λογισμών, η ταπείνωση, η αγάπη και η χαρά, ως καρποί του Αγίου Πνεύματος είναι τα ουσιαστικά γνωρίσματα των υιών του Θεού. Τον πύργο των αρετών γκρεμίζει η ανθρωπαρέσκεια. Οι άγιοι είναι οι βοηθοί μας στον αγώνα της αρετής, οι συναγωνιστές.

Ο άγιος Παλαμάς, όπως και οι προγενέστεροι του θείοι Πατέρες, πιστεύει πως η απόκτηση των αρετών, χρειάζεται έναν αδιάκοπο αγώνα, που βοηθιέται από την τήρηση των αντίστοιχων εντολών. Η εκπλήρωση των εντολών μας δίνει την αληθινή γνώση, απαραίτητη για την ίαση της ψυχής. Η τήρηση των εντολών φανερώνει την αγάπη του ανθρώπου στον Θεό, είναι για όλους, αλλά όπως είναι φυσικό, δεν είναι δυνατόν να επιτελεσθεί στον ίδιο βαθμό απ’ όλους. Αυτό δεν θα πρέπει ν’ απελπίζει τον πιστό, αλλά συνεχίζοντας τον αγώνα του και προσφέροντας όλα του τα τάλαντα, να ζητά με ταπείνωση το έλεος του Θεού για τις ελλείψεις του και να ελπίζει πως η χάρη του Θεού θ’ αναπληρώσει τις ελλείψεις. Η εφαρμογή των εντολών μεταβάλλουν, αγιάζουν και ζωοποιούν τον άνθρωπο, που από μόνο αυτό τον δρόμο οδηγείται στη θέωση.

Είναι γεγονός πως όλη η χριστιανική διδαχή, ως δόγμα και ήθος, είναι ένας αδιάκοπος ασκητισμός. Η άσκηση έχει μεταμορφωτική δύναμη, είναι για όλους, οδηγία που μεταστρέφει, αναμορφώνει κι ευτρεπίζει τον άνθρωπο. Ο μοναχός ασκούμενος προχωρεί περιορίζοντας ακόμη και την καλή χρήση των αγαθών του Θεού. Στην άσκηση πρέπει πάντα να λαμβάνονται υπόψη οι ιδιαίτερες συνθήκες και η σωματική υγεία του ανθρώπου. Το μέτρο της διακρίσεως, η ευλογία του πνευματικού, η γνώση του σκοπού της ασκήσεως, ως τρόπου και μέσου προς τη θέωση, είναι απαραίτητα. Η άσκηση μαραίνει τη σάρκα, κατανύσσει, φέρνει την προσευχή. Η άσκηση είναι σε έξαρση μέσα στον κορμό του μοναχισμού, αλλά και στο όλο σώμα της Εκκλησίας η οποία ανέκαθεν ήταν μαρτυρική και ασκητική.

Ένα από τα πρώτα ένθεα πάθη είναι η προσευχή και μάλιστα η αδιάλειπτη, η μονολόγιστη ευχή του Ιησού, το γνωστό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστὲ ἐλέησόν με τὸν ἀμαρτωλό». Προϋπόθεση της ευχής η συγκέντρωση του νου με τον εμποδισμό κάθε πλάνης και την αποφυγή κάθε σαρκικής και δαιμονικής προσβολής. Η διατήρηση και διαφύλαξη του νου στην καθαρότητα και ησυχία είναι έργο δύσκολο. Η τεχνική της προσευχής δεν έχει σκοπό τη μηχανοποίησή της αλλά να βοηθήσει τον αδύναμο άνθρωπο στη συναγωγή του νου. Η προσευχή τελικώς είναι δώρο Θεού στον άνθρωπο που τον θέλει και αγαπά. Η αδιάλειπτη προσευχή οδηγεί στο θείο φωτισμό. Η θέα του θείου φωτός φανερώνεται σε όσους κέρδισαν την προσευχή.

Η απάθεια είναι ένα άλλο ένθεο πάθος. Η απάθεια κατά τον απαθή Αγιορείτη άγιο, και σε αντίθεση του ορθολογιστή φιλοσόφου Βαρλαάμ και ακολούθου των στωικών, δεν είναι νέκρωση των ψυχικών δυνάμεων του ανθρώπου, αλλά μεταστροφή τους προς την ορθή κατεύθυνση. Η απάθεια είναι διακαής πόθος του Θεού. Η κατάσταση της απάθειας δεν είναι καθόλου στατική, αλλά πάντα εξελικτική, δεν σημαίνει απαλλαγή από τους πειρασμούς και απτωσία, αναισθησία ή απραξία. Οι απαθείς προσβάλλονται αλλά δεν υποκύπτουν. Η απάθεια είναι απαραίτητο πέρασμα για τη θεογνωσία και θεοπτία. Η καθαρή αγάπη είναι εγκατάλειψη του εγώ, μίσος των παθών, θείος έρωτας, δίψα Θεού ακόρεστη. Η αγάπη προς τον Θεό υπάρχει σε σχέση με την αγάπη προς τους ανθρώπους.

Η καθαρότητα της καρδιάς κάνει τον κάθε πιστό, όπως τους τρεις μαθητές στο Θαβώρ’ να έχουν πρόγευση της θεοφάνειας. Η θέση αυτή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά είναι η πιο σημαντική επισήμανση του αγίου, όπου ανακεφαλαιώνεται όλη η προηγούμενη πατερική παράδοση. Στη θέωση του ανθρώπου βρίσκεται η πληρότητα του ορθοδόξου ήθους, που συνίσταται στην περιχώρηση της θεανθρώπινης ζωής του Χριστού στη ζωή του πιστού.

Η διδασκαλία του αγίου είναι ένα προσωπικό δώρο βοηθείας στην κάθε αγωνιζόμενη ψυχή που ποθεί τα ουράνια. Ο νέος οικουμενικός άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ο θεόπτης, ο θεολόγος, ο θεοφόρος, ο θεοφύλακτος, ο θεοδόχος, ο διαπρύσιος κήρυκας της χάριτος και του φωτός, ο ασφαλής των πιστών οδηγός, ας πρεσβεύει υπέρ αναπαύσεως των προσφιλών πατέρων, των οποίων τα ιερά μνημόσυνα τελούμε σήμερα, ας ευλογεί το έργο του Συλλόγου «οι Φίλοι του Αγίου Όρους», κι ας σκέπει με τη πλούσια χάρη του όλους σας για την ευλάβειά σας, την αγάπη σας και την υπομονετική προσοχή σας.

[Μωυσής Αγιορείτης (Μοναχός), “Η κοινωνία της ερήμου και η ερημία των πόλεων”, εκδ. Τήνος, Αθήνα, 1987]