Η Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή

 Η Μεγάλη Σαρακοστή είναι μία άνοιξη μέσα στην άνοιξη. Είναι Παράδεισος και Ουρανός και αληθινή Όαση μέσα στην απεραντοσύνη της Σαχάρας της κοινωνίας.

Η κατανυκτικότατη εποχή της Μεγάλης Σαρακοστής σε όλο τον κόσμο γίνεται δεκτή με ιδιαίτερη χαρά και ξεχωριστή αγαλλίαση. Στη Ρωσία μάλιστα όπως αναφέρει ο γνωστός συγγραφέας Αλ. Σμέμαν τα δικαστήρια και τα θέατρα αργούσαν και την πρώτη και τελευταία εβδομάδα και τα παιδιά ακόμη περιόριζαν τα παιχνίδια τους. (Μεγ. Σαρακοστή σ. 115). Αυτή η σπουδαιότατη περίοδος έχει απαράμιλλο πλούτο και ανυπέρβλητη χάρη. Θα σταθούμε στις ιερές Ακολουθίες.

Πρώτη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι ο Κατανυκτικός Εσπερινός των Κυριακών. Ο Εσπερινός και ο Όρθρος δημιουργήθηκαν στη Μονή του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα και απ’ εκεί διεδόθηκαν σε όλη την Εκκλησία. Ο Κατανυκτικός Εσπερινός πέραν των θαυμασίων ψαλμών 103, 140 και 141 και του αρχαιοτάτου ύμνου «Φῶς Ἱλαρόν» είναι εμπλουτισμένος με κατανυκτικούς ύμνους όπως με το τροπάριο «Ἤθελον δάκρυσιν ἐξαλεῖψαι τῶν ἐμῶν πταισμάτων, Κύριε, τὸ χειρόγραφον καὶ τὸ ὑπόλοιπον τῆς ζωῆς μου διὰ μετανοίας εὐαρεστῆσαί Σε, ἀλλ᾿ ὁ ἐχθρὸς ἀπατᾳ με καὶ πολεμεῖ τὴν ψυχήν μου, Κύριε, πρὶν εἰς τέλος ἀπόλωμαι, σῶσόν με» (ήχος δ΄).

Ιδιαίτερης ομορφιάς και χάριτος είναι τα εναλλασσόμενα Προκείμενα «Μὴ ἀποστρέψῃς τὸ πρόσωπόν Σου ἀπὸ τοῦ παιδός Σου ὅτι θλίβομαι· ταχὺ ἐπάκουσόν μου· πρόσχες τῇ ψυχῇ μου καὶ λύτρωσαι αὐτήν» και «Ἔδωκας κληρονομίαν τοῖς φοβουμένοις τὸ Ὄνομά Σου, Κύριε». Και τα δυο αυτά καταπληκτικά εσπέρια είναι ψαλμικοί στίχοι (Ψ. 68, 18 και 60, 6).

Μεγάλη Τεσσαρακοστή

Δεύτερη ιερή Ακολουθία είναι το Μέγα Απόδειπνον. Αυτό τελείται όλη τη μεγάλη Σαρακοστή και τις μέρες Δευτέρα έως Πέμπτη και αποτελείται από πολλούς ψαλμούς, ευχές και ύμνους. Ο δεσπόζων ύμνος που ψάλλεται πολλές φορές είναι ο γνωστός «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ᾿ ἡμῶν γενοῦ· ἄλλον γὰρ ἐκτός Σου βοηθὸν ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν. Κύριε τῶν δυνάμεων, ἐλέησον ἡμᾶς». Ο υπέροχος ύμνος εμπνεύστηκε προφανώς από τον ψαλμικό στίχο «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ᾿ ἡμῶν» (Ψαλμός 45, 8). Με αυτό τον στίχο του Δαβίδ ο αγωνιστής Λυκούργος Λογοθέτης το 1822 ενθουσίασε και τόνωσε τους συμπατριώτες του και κατόρθωσε να εμποδίσει την απόβαση των Τούρκων στην ηρωοτόκο Σάμο (Κ. Καλλινίκου, Ὁ ἱερός Ψαλτὴρ ἐν τῇ πράξει, Θεσσαλονίκη 1927, σ. 34-35). Χωρίς αμφιβολία καταπληκτικοί είναι και οι ύμνοι «Μεθ᾿ ἡμῶν ὁ Θεός, γνῶτε ἔθνη καὶ ἡττᾶσθε. ὅτι μεθ᾿ ἡμῶν ὁ Θεός» (Λόγια του προφήτη Ησαΐα κεφ. 8ο, 9-18) και «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε, πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν».

Τρίτη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων. Αυτή τελείται συνήθως Τετάρτη και Παρασκευή (γίνεται και Δευτέρα, Τρίτη και Πέμπτη) για συχνότερη συμμετοχή των πιστών στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Επειδή την πένθιμη περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής δεν μπορεί να τελεσθεί τις καθημερινές πλην Σαββάτου πανηγυρική λειτουργία επινοήθηκε αυτή η μορφή, ώστε να έχουν την δυνατότητα οι χριστιανοί συνεχούς θείας μεταλήψεως. Η Λειτουργία συνδέεται συνήθως με την ακολουθία του Εσπερινού (ή του Όρθρου). Σύμφωνα με την Τυπική Διάταξη διαβάζονται 15 ψαλμοί (119-133) που συνήθως λέγονται «Προς Κύριον», αναγνώσματα από την Π. Διαθήκη (συνήθως Γενέσεως, Παροιμιών και Ιώβ) και 10 τροπάρια της ημέρας. Όλα τα λόγια της Λειτουργίας είναι χρυσά λόγια, όπως «Φῶς Χριστοῦ φαίνει πᾶσι», «νῦν αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν σὺν ἡμῖν ἀοράτως λατρεύουσιν· ἰδοὺ Θυσία μυστικὴ τετελειωμένη δορυφορεῖται· πίστει καὶ πόθῳ προσέλθωμεν, ἵνα μέτοχοι Ζωῆς ἀιωνίου γενώμεθα» (χερουβικός ύμνος) και ακόμη «ἁγίασον πάντων ἡμῶν τὰς ψυχὰς καὶ τὰ σώματα ἁγιασμῷ ἀναφαιρέτῳ» (ευχή του ιερέως προ του Πάτερ Ἡμῶν). Ιδιαίτερη γλυκύτητα έχει ο ύμνος του Δαβίδ «Κατευθυνθήτω ἡ προσευχή μου, ὡς θυμίαμα ἐνώπιόν σου, ἔπαρσις τῶν χειρῶν μου, θυσία ἑσπερινή» (Ψ. 140, 2). Ο διάσημος μουσουργός Σαίν Σάν όταν άκουσε στην Αλεξάνδρεια μέλος Βυζαντινό έμεινε κατάπληκτος και είπε «Ευχαρίστως θα εθυσίαζα όλα τα έργα μου, εάν ημπορούσα να γράψω μέλη σαν αυτά» (Ν. Τσιγκούλη, Η Βυζαντινή Μουσική ως ελληνοχριστιανική παράδοσις, Αθήνα 1967, σ. 34).

Τέταρτη και δημοφιλέστερη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι Οι Χαιρετισμοί της Θεοτόκου. Τελούνται κάθε Παρασκευή βράδυ. Εξαίρετος ύμνος είναι το «Τῇ Ὑπερμάχῳ Στρατηγῷ τὰ νικητήρια» που έγινε τον Αύγουστο του 626 μ.Χ. όταν ο Άβαροι πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη και η Πόλη των ονείρων μας λυτρώθηκε ως εκ θαύματος. Σύμφωνα με τους ερευνητές το υπέροχο Κοντάκιο «Ἄγγελος Πρωτοστάτης… Ὦ Πανύμνητε Μῆτερ» που είναι εξύμνηση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, της Γεννήσεως του Σωτήρα και προτροπή ηθική όπως «ξένον Τόκον ἰδόντες ξενωθῶμεν τοῦ κόσμου τὸν νοῦν εἰς τὸν οὐρανὸν μεταθέντες…» δημιουργήθηκε τον 6ο μ.Χ. αι. πιθανότατα από τον Πίνδαρο της εκκλησιαστικής μας ποιήσεως Ρωμανό τον Μελωδό. Ο λαμπρός Κανόνας «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου…» συνθέθηκε τον 9ο μ.Χ. αι. από τον σπουδαίο ποιητή της Σικελίας Ιωσήφ. Το όνομά του κρύβεται στην ένατη Ωδή (Ἵνα σοι πιστοί… Ὤφθης φωτισμός… Στῶμεν εὐλαβῶς… Ἡ περιστερά… Φεῖσαι ὁ Θεός…). Οι ευχές του Αποδείπνου «Καὶ δὸς ἡμῖν Δέσποτα…» και «Ἄσπιλε, Ἀμόλυντε…» είναι έργα του 11 μ.Χ. αι. Η Θεοτόκος είναι κατά Μέγα Βασίλειο «προφήτις», κατά Γρηγόριο Θεολόγο «θεὸς μετὰ τὸν Θεόν» και κατά Χρυσόστομο το πιο μεγάλο θαύμα του κόσμου. Ο πιο μεγάλος έπαινος της Παρθένου βρίσκεται στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο (1, 28). Εκεί ο αρχάγγελος Γαβριήλ την ονομάζει «Κεχαριτωμένη». Αυτό το όνομα άκουσε στον ουρανό από την Αγία Τριάδα και αυτό έφερε στη γη. Το τελευταίο τροπάριο της Ακολουθίας το λέγει καθαρότατα: «Τὴν ὡραιότητα τῆς παρθενίας σου… ὁ Γαβριὴλ καταπλαγεὶς ἐβόα… τὶ δὲ ὀνομάσω σε ἀπορῶ καὶ ἐξίσταμαι· διὸ ὡς προσετάγην βοῶ σοι, χαῖρε ἡ Κεχαριτωμένη».

Πέμπτη και Έκτη Ακολουθία οι Ακολουθίες της Κυριακής, δηλαδή ο Εσπερινός του Σαββάτου και ο Όρθρος της Κυριακής. Ο εκδοτικός οίκος «ΑΣΤΗΡ» Παπαδημητρίου έχει κυκλοφορήσει με την παραπάνω ονομασία ωραιότατο μικρού σχήματος βιβλίο. Έτσι ο πιστός έχει τους ύμνους των Κυριακών και στους 8 ήχους. Είναι δηλαδή μια επιτομή της Παρακλητικής ή Οκτωήχου. Η Κυριακή είναι κορυφαία μέρα της εβδομάδας. Είναι αφιερωμένη στη λαμπροφόρο και ζωηφόρο Ανάσταση του Χριστού. Όλοι οι ύμνοι είναι αναστάσιμοι. Από τον εσπερινό ας θυμηθούμε ιδιαίτερα τα 8 αναστάσιμα απολυτίκια: «Τοῦ λίθου σφραγισθέντος», «Ὅτε κατῆλθες», Εὐφραινέσθω τὰ οὐράνια», Τὸ φαιδρὸν τῆς ἀναστάσεως κήρυγμα», «Τὸν συνάναρχον Λόγον», «Ἀγγελικαὶ δυνάμεις», «Κατέλυσας τῷ σταυρῷ σου τὸν θάνατον» και «Ἐξ ὕψους κατῆλθες». Δίκαια η Εκκλησία μας λέγεται Εκκλησία της Αναστάσεως, γιατί στηρίζεται πάνω σε άδειο Τάφο. Πρώτος ο ιερός Χρυσόστομος με τετράγωνη λογική παρατήρησε ότι ο μαρτυρικός θάνατος 10 Αποστόλων (αφαιρείται ο αυτοκτονήσας Ιούδας και ο Ιωάννης που έφθασε σε βαθιά γεράματα) αποτελεί την απόδειξη της Αναστάσεως του Κυρίου (Ε.Π. 50, 593). Με άλλα λόγια δεν ήταν δυνατόν 10 άνθρωποι να χάσουν περιουσίες, οικογένειες και ζωές για μια αόριστη φήμη. Οι Απόστολοι είδαν, άκουσαν και ψηλάφισαν τον Κύριο.

Έβδομη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Τελείται 10 φορές το χρόνο (Του Αγίου Βασιλείου, παραμονές Χριστουγέννων και Θεοφανείων, 5 Κυριακές Μεγ. Σαρακοστής πλην Βαΐων και Μεγ. Πέμπτη και Μέγα Σάββατο). Έχει υπέροχες μεγάλες ευχές. Αξίζει να θυμηθούμε δυο μικρά τεμάχια από δυο Ευχές, ένα προ του Καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων και ένα μετά τον Καθαγιασμό. Το πρώτο είναι: «…Καὶ κατελθὼν διὰ τοῦ Σταυροῦ εἰς τόν ᾍδην, ἵνα πληρώσῃ ἑαυτοῦ τὰ πάντα, ἔλυσε τάς ὀδύνας τοῦ θανάτου· καὶ ἀναστὰς τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ, καὶ ὁδοποιήσας πάσῃ σαρκὶ τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν, καθότι οὐκ ἦν δυνατὸν κρατεῖσθαι ὑπὸ τῆς φθορᾶς τὸν ἀρχηγόν τῆς ζωῆς ἐγένετο ἀπαρχὴ τῶν κεκοιμημένων, πρωτότοκος ἐκ τῶν νεκρῶν, ἵνα ἦ Αὐτὸς τὰ πάντα ἐν πᾶσι πρωτεύων…». Το δεύτερο τεμάχιο είναι: «…τὰ νήπια ἔκθρεψον· τὴν νεότητα παιδαγώγησον· τὸ γῆρας περικράτησον· τοὺς ὀλιγοψύχους παραμύθησαι· τοὺς ἐσκορπισμένους ἐπισυνάγαγε· τοὺς πεπλανημένους ἐπανάγαγε, καὶ σύναψον τῇ ἁγίᾳ σου καθολικῇ, καὶ ἀποστολικῇ Ἐκκλησίᾳ. Τοὺς ὀχλουμένους ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων ἐλευθέρωσον· τοῖς πλέουσι σύμπλευσον· τοῖς ὁδοιποροῦσι συνόδευσον· χηρῶν πρόστηθι· ὀρφανῶν ὑπεράσπισον· αἰχμαλώτους ῥῦσαι· νοσοῦντας ἴασαι…». Η Θεία Λειτουργία είναι το ωραιότερο ποίημα των αιώνων. Ο Ρώσος Λογοτέχνης Νικόλαος Γκογκόλ στο λαμπρό μικρό βιβλίο του με τον τίτλο «Λειτουργία» (σ. 100) γράφει: «Αν ο κόσμος δεν έχει καταστραφεί τούτο οφείλεται στη Θεία Λειτουργία». Λόγια συγκλονιστικά. Λόγια αληθινά. Ο Άγιος Χρυσόστομος ωραιότατα παρατηρεί ότι ο Θεός τις 7 μέρες της εβδομάδας δεν τις χώρισε σε δυο ίσα τμήματα, ώστε να κρατήσει το ένα και το άλλο να δώσει στους ανθρώπους, αλλά έδωκε τις 6 σε μας και κράτησε τη μία και από αυτή θέλει να του προσφέρουμε 2 ώρες. Και όμως ούτε τις 2 προσφέρουμε για να παρακολουθήσουμε τη Θεία Λειτουργία (Ε.Π. 49, 363). Τόσο άδικοι και αχάριστοι είμαστε.

Όγδοη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι ο Μέγας Κανών. Ψάλλεται την Τετάρτη εσπέρας της πέμπτης εβδομάδας των νηστειών. Αποτελείται από 250 τροπάρια και 11 ειρμούς και μερικά ακόμη προς τιμήν της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας και προς τιμήν του Αγίου Ανδρέα από τη Δαμασκό, του Ιεροσολυμίτη και επισκόπου της Κρήτης. Ο άγιος έζησε 660-740 μ.Χ. Είναι ο εφευρέτης των Κανόνων. Είναι ο δημιουργός της τρίτης και πιο ένδοξης περιόδου της εκκλησιαστικής μας υμνογραφίας. Οι άλλες περίοδοι είναι τα πρώτα 300 χρόνια της Εκκλησίας (εποχή διαφόρων τροπαρίων) και τα έτη 300-700 μ.Χ. περίοδος Κοντακίων. Ο Μέγας Κανών είναι δάσος πνευματικό και ανθόκηπος του Πνεύματος. Δεκάδες μορφές της Π. Διαθήκης και άλλες τόσες της Κ. Διαθήκης παρελαύνουν στο ποιητικό αυτό αριστούργημα. Επειδή είναι ο κατ’ εξοχήν Κανών της μετανοίας αυτός είναι ο λόγος που δεν παραλείπεται η Β΄ Ωδή ως πένθιμη. Ωραιότατα άνθη είναι τα τροπάρια «Πόθεν ἄρξομαι θρηνεῖν τὰς τοῦ ἀθλίου μου βίου πράξεις, ποίαν ἀπαρχὴν ἐπιθήσω, Χριστέ, τῇ νῦν θρηνῳδίᾳ…», «Ὁ Νόμος ἠσθένησεν, ἀργεῖ τὸ Εὐαγγέλιον…». Χωρίς αμφιβολία η καρδιά του Μεγάλου Κανόνος είναι το κοντάκιον «Ψυχή μου, ψυχή μου, ἀνάστα, τί καθεύδεις; τὸ τέλος ἐγγίζει καὶ μέλλεις θορυβεῖσθαι· ἀνάνηψον οὖν, ἵνα φείσηταί σου Χριστὸς ὁ Θεός, ὁ πανταχοῦ παρὼν καὶ τὰ πάντα πληρῶν». Πραγματικό διαμάντι. Ο ασύγκριτος ι. Χρυσόστομος είχε απόλυτο δίκιο όταν λακωνικά έλεγε: «Οὐδὲν οὕτως ἀνίστησι ψυχήν… ὡς θεῖον ἆσμα» (Ε.Π. 55, 156).

Νευράκης Νικόλαος, Το κατανυκτικό Τριώδιο, Αθήνα, 1995