"Τώρα 'ν'Αγιά Σαρακοστή"

Εν Hμέρα Κρίσεως ό,τι έχει ο καθένας, δηλαδή ό,τι υπέφερε σε αυτήν την ζωήν δια τον Χριστόν, αυτό και θα δείξη.

 «Εν Hμέρα Κρίσεως ό,τι έχει ο καθένας, δηλαδή ό,τι υπέφερε σε αυτήν την ζωήν δια τον Χριστόν, αυτό και θα δείξη. Και μακάριος θα είναι εκείνος, που θα έχη να φανερώση πολλά παθήματα, μεγάλον σταυρόν».

Όσιος Εφραίμ Κατουνακιώτης (♰ 27 Φεβρουαρίου 1998)

ΠΟΙΟΣ ΦΤΑΙΕΙ ΓΙΑ ΤΑ ΔΕΙΝΑ;

 ΓΕΡΟΝΤΑΣ ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ ΣΑΧΑΡΩΦ

 Δεν φτάνει μόνο να βγαίνει η προσευχή από τα χείλη μας. Έχει πολύ μεγάλη σημασία να αγαπάμε Εκείνον που επικαλούμαστε.

Όμως την αγάπη αυτή δεν μπορούμε να την νοιώσουμε, αν επαναλαμβάνουμε μηχανικά την προσευχή ή έστω αν αυτοσυγκεντρωνόμαστε. Αν δεν αγωνιζόμαστε με όλες μας τις δυνάμεις να φυλάσσουμε τις εντολές του Κυρίου, τότε επικαλούμαστε το όνομά Του επί ματαίω. Όμως ο Θεός μας λέει ξεκάθαρα ότι δεν πρέπει να προφέρουμε το όνομά Του χωρίς να υπάρχει σοβαρός λόγος (Εξ. 20,7). Γι’ αυτό όταν επικαλούμαστε το όνομα του Κυρίου, πρέπει να έχουμε επίγνωση όχι μόνο της παρουσίας του ζώντος Θεού, αλλά και της αληθινής σοφίας Του.

Τώρα, όταν ακούμε να κατηγορούν τον Θεό για όλους τους πολέμους, τις αδικίες και όλα τα προβλήματα που υπάρχουν στον κόσμο, με ερωτήσεις του τύπου «πώς το επέτρεψε αυτό ο Θεός», και πάλι ακριβώς το αντίθετο συμβαίνει: αντί να σταυρώνει ο άνθρωπος τον εαυτό του, μαζί με όλες τις αμαρτίες του, ξανασταυρώνει τον Χριστό.

Και όμως, χάρη στον πολυεύσπλαχνο Κύριο ο άνθρωπος μπορεί να ελευθερωθεί από το αίσθημα ενοχής που του δημιουργούν οι αμαρτίες του. Εδώ έγκειται η τραγωδία της εποχής μας: από τη μια μεριά η ανθρωπότητα καταλογίζει ευθύνες στον Θεό για τα κακά που μαστίζουν τον κόσμο και από την άλλη ο χριστιανός ξεκινά να γνωρίσει τον Θεό, θέλοντας να βγάλει ο ίδιος απόφαση για το αν τελικά το φταίξιμο ανήκει σ’ Εκείνον ή στην καρδιά των ανθρώπων.

Άγιος Νικόλαος του Πσκωφ

 Ο Άγιος Νικόλαος καταγόταν από τη Ρωσία και ήταν διά Χριστόν σαλός. Έζησε στην πόλη Πσκωφ κατά τους χρόνους της βασιλείας του τσάρου Ιβάν του Τρομερού και κοιμήθηκε με ειρήνη το έτος 1576 μ.Χ.

Όσιος Γερμανός εκ Ρουμανίας

 Ο Όσιος Γερμανός της Ντομπρουζία γεννήθηκε περί το έτος 358 μ.Χ. Έγινε μοναχός και ασκήτεψε θεοφιλώς στη Ρουμανία. Κοιμήθηκε με ειρήνη μεταξύ των ετών 405-415 μ.Χ.

Άγιοι Νυμφάς και Εύβουλος οι Απόστολοι

 Οι Άγιοι Απόστολοι Νυμφάς και Εύβουλος ήταν μαθητές του Αποστόλου Παύλου, ο οποίος μνημονεύει τον μεν Απόστολο Νυμφά, που διέμενε στις Κολοσσές ή στη Λαοδικεία, στην προς Κολοσσαείς επιστολή (Kολ. δ΄, 15), τον δε Απόστολο Εύβουλο, που ήταν μετά του Παύλου, στην προς Τιμόθεον Β' Επιστολή (β΄ Tιμ. δ΄, 21).

Και οι δύο απεβίωσαν ειρηνικά.

Άγιος Γεώργιος ο Ομολογητής Επίσκοπος Δεφέλτου

 Ο Άγιος Γεώργιος είναι άγνωστος στους Συναξαριστές. Αναφέρεται στο Λαυριωτικό Κώδικα Ε 152 φ. 367α. Αγωνίσθηκε ως Επίσκοπος της Εκκλησίας του Χριστού κατά των αιρετικών Μονοθελητών, τον 7ο αιώνα μ.Χ. και υπέμεινε πολλές δοκιμασίες από τους Σκύθες, για την προσήλωσή του στην ορθόδοξη πίστη και ευσέβεια.

Άγιος Ιωνάς ο Λέριος

 Από το «ΒΡΑΒΕΙΟΝ» της Ιεράς και Βασιλικής Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στην Πάτμο, διαπιστώνουμε ότι πολλοί Λεροί τους πέντε προηγούμενους αιώνες άφησαν τη Λέρο και πήγαν σττη Μονή της Πάτμου, δια να μονάσουν. Ενας από αυτούς ήταν και ο μοναχός Ιωνάς δια τον οποίον στο «ΒΡΑΒΕΙΟ» αναφέρονται:

«αφξα (1561) Φεβρουαρίου κη (28)

εφονεύθη εις την Λειψόν ο δούλος

του Θεού Ιωνάς μοναχός ο Λέριος».

Ατομικά για τον Οσιομάρτυρα αυτόν της Εκκλησίας δεν έχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες. Οσα ακολουθούν προέρχονται από το βιβλίο του Αρχιμ. Νικηφόρου Κουμουνδούρου, εφημερίου των Λειψών «Μακαριστοί γέροντες και πέντε οσιομάρτυρες στη νήσο Λειψώ της Δωδεκανήσου». Οι Αγιες αυτές ψυχές ανεκυρήχθησαν οσιομάρτυρες από το Οικουμενικό Πατριαρχείο , εορτάζοντες και οι πέντε μαζί την Α’ Κυριακή μετά τη 10η Ιουλίου.

Ο Οσιομάρτυς Ιωνάς μαζί με άλλους ασκητές - αναχωρητές έφυγαν από το μοναστήρι της Πάτμου και έφθασαν στη νήσο Λειψώ το 1550 μ.Χ. Ζητούσαν να βρούν ένα τόπο που δεν θα τους ενοχλούσε ο κόσμος, που μόνοι θα υμνούσαν και θα συνομιλούσαν με το Θεό. Ετσι διάλεξαν ένα χώρο έρημο και αφιλόξενο για να εγκατασταθούν. Πρώτο τους μέλημα να χτισθεί ο ναός του Ησυχαστηρίου, ψηλά από τη θάλασσα σε δύσβατο σημείο, για το φόβο των πειρατών. Εκεί πάλεψαν με τους βράχους, για να φτιάξουν μονοπάτια, πάλεψαν με τη έλλειψη του νερού και της τροφής. Μα τι κι αν δεν είχαν τίποτα από αυτά; Είχαν και τους αρκούσε, η Χάρις του Θεού. Εφτιαξαν την Εκκλησία επ’ονόματι της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και μικρά κελιά για τους ίδιους.

Πότισαν τον άγονο χώρο του ασκηταριού περισσότερο με τον ιδρώτα τους και λιγότερο με το νερό. Σεβάστηκαν τη φύση, λάτρευσαν, εδόξασαν και υμνολόγησαν το Θεό, που επέτρεψε στο διάβολο να πειράζει τους ανθρώπους, αλλά έδωσε και στους ανθρώπους την δύναμη να τον νικούν. Εγιναν «άγγελοι τω βίω» ενώ ήταν «άνθρωποι τη φύσε » .Πολλοί από αυτούς θυσιάστηκαν για του Χριστού την πίστη την Αγία και της πατρίδας την ελευθερία.

Οσο ψηλά όμως και αν ήταν το ασκηταριό, το επισκέπτονταν με τις άγριες διαθέσεις τους οι πειρατές. Σε μια επιδρομή εφόνευσαν το μοναχό Ιωνά από τη Λέρο. Ηταν 28 Φεβρουαρίου του 1561 μ.Χ. Ετσι ο Μοναχός Ιωνάς έγινε νεομάρτυρας της Εκκλησίας μας.

Δεν ήταν ο μόνος. Πρίν από αυτόν το 1558 μ.Χ. είχαν φονεύσει το μοναχό Νεόφυτο τον Αμοργινό. Το 1609 μ.Χ. ο μοναχός Νεόφυτος ο Φαζός εφονεύθη από τους αγαρινούς με σκεπάρνι. Το 1635 μ.Χ. ο Πεκήρ Πασάς από δαρμό εφόνευσε το μοναχό Ιωνά τον Νισύριο και το 1696 μ.Χ. ο αναχωρητής μοναχός Παρθένιος εφονεύθη με καμάκι που του τρύπησε το λαιμό. Και οι πέντε αδικοσκοτωμένοι μακαριστοί γέροντες κηδεύτηκαν με δάκρυα από τους συνασκητές τους και τους θρήνησαν οι ευσεβείς Λειψώτες και οι συμπατριώτες τους. Και όλοι μας τους διατηρούμε στη μνήμη μας με ευγνωμοσύνη και σεβασμό θεωρώντας τους καταξιωμένους οσιομάρτυρες.

Οσίες Μαράνα και Κύρα

 Τον βίο των Οσίων αυτών γυναικών, συνέγραψε ο Θεοδώρητος Κύρου στη Φιλόθεο Ιστορία του.

Οι Οσίες Κύρα και Μαράνα κατάγονταν από τη Βέρροια (τωρινό Χαλέπιο) της Συρίας και έζησαν στις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ. Η καταγωγή τους ήταν επίσημη και ευγενική, ανάλογη δε και η μόρφωσή τους. Η αφοσίωσή τους ήταν στραμμένη στην πνευματική ζωή και τον ησυχαστικό βίο. Έτσι εγκατέλειψαν τον κόσμο και έκτισαν έξω από την πόλη περιτοίχισμα από πέτρες και επιδόθηκαν εκεί στον πνευματικό αγώνα. Τη θύρα του περιβόλου τους την έκλεισαν με πηλό, για να μην εισέρχεται κανένας σε αυτόν και άφησαν μόνο μια μικρή θυρίδα, για να επικοινωνούν με τους έξω και να λαμβάνουν την τροφή τους. Ασκήθηκαν στη σιωπή και έφεραν στα χέρια, τα πόδια, τον τράχηλο και τη μέση σίδερα, για να νεκρώσουν το σώμα και να νικήσουν τους πειρασμούς.

Ο ευσεβής πόθος τους τις έφερε στους Αγίους Τόπους και στο ναό της Αγίας Θέκλας στην Ισαυρία, απ' όπου επέστρεψαν πνευματικά ενισχυμένες στο ερημητήριό τους και συνέχισαν με ταπεινοφροσύνη και αγαθοεργίες τη ζωή τους.

Έτσι, αφού έζησαν, κοιμήθηκαν με ειρήνη και παρέδωσαν τις ψυχές τους στο Νυμφίο Χριστό.

Άγιος Νέστωρ ο Μάρτυρας

 Ο Άγιος Νέστωρ καταγόταν από την Πέργη της Παμφυλίας της Μικράς Ασίας και διέδιδε θερμά τη χριστιανική πίστη. Τόσο δε τολμηρός ήταν στο έργο του, που εξακολουθούσε άφοβα να το πράττει και μετά τα διατάγματα του αυτοκράτορα Διοκλητιανού κατά των χριστιανών.

Ο Διοικητής της Πέργης Ειρήναρχος, τον συνέλαβε και τον έστειλε στον έπαρχο της Παμφυλίας Πόπλιο. Αυτός μάταια προσπάθησε να τον παρασύρει στην άρνηση του Χρίστου. Όταν δε έχασε κάθε ελπίδα, διέταξε τη σταύρωση του.

Ο Νέστωρ υπέστη το μαρτύριο του με πολλή καρτερία. Και από το σταυρό, ενώ οι πόνοι τον κατακεντούσαν, αυτός υμνούσε το Χριστό.

Τον Άγιο Νέστορα ο Πατμιακός Κώδικας 266 τον καλεί επίσκοπο.

Άγιος Προτέριος ο Ιερομάρτυρας Αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας

 Ο Άγιος Προτέριος έζησε στα χρόνια των βασιλέων Μαρκιανού και Πουλχερίας. Ήταν πρεσβύτερος στην Εκκλησία της Αλεξανδρείας και έλαβε μέρος στην Δ' Οικουμενική Σύνοδο, που συνήλθε το έτος 451 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη, κατά τους χρόνους των βασιλέων Μαρκιανού και Πουλχερίας.

Η Σύνοδος καταδίκασε τον μονοφυσίτη Πατριάρχη Αλεξανδρείας Διόσκουρο. Μετά την καθαίρεση του Διοσκούρου, εξελέγη Πατριάρχης ο Άγιος Προτέριος (452 - 457 μ.Χ.), ο οποίος διέπρεψε στη Σύνοδο και έφραξε τα στόματα των δυσσεβών αιρετικών.

Όταν ο Άγιος επέστρεψε στην Αλεξάνδρεια οι οπαδοί του Ευτυχούς και του Διοσκούρου προκαλούσαν στάσεις και ρήξεις και εμπόδιζαν να κατέρχεται το σιτάρι στην Αλεξάνδρεια μέσω του Πηλουσίου, με σκοπό να πεινάσουν οι κάτοικοι της Αλεξάνδρειας και να στραφούν κατά του Αγίου. Όμως ο αυτοκράτορας Μαρκιανός, κατόπιν παρακλήσεως του Αγίου, διέταξε την διέλευση του σιταριού διά της Αλεξάνδρειας και έτσι σώθηκε η πόλη από την πείνα.

Μετά το θάνατο του Μαρκιανού οι αιρετικοί θρασύνθηκαν και κατέφυγαν σε σατανικές επινοήσεις, για να εκπληρώσουν τα ασεβή σχέδιά τους και αν εκθρονίσουν τον Άγιο. Επικεφαλής αυτών τέθηκε ο ιερεύς Τιμόθεος ο Αίλουρος, ο οποίος με μύρια τεχνάσματα κατόρθωσε να διεγείρει κατά του Αγίου Προτερίου τους απλοϊκούς μοναχούς της Αλεξάνδρειας, περιερχόμενος κατά τη διάρκεια της νύχτας τα κελιά των μοναχών, λέγοντας ότι είναι άγγελος και προτρέποντας αυτούς να μην έχουν κοινωνία με τον Άγιο.

Οι μοναχοί παρασύρθηκαν και προκάλεσαν μεγάλη ταραχή με τους αιρετικούς, εκμεταλλευόμενοι την απουσία του στρατιωτικού διοικητού της πόλεως Διονυσίου. Ο Άγιος αναγκάστηκε να φύγει, αλλά επανήλθε στην Αλεξάνδρεια και κρύφθηκε μέσα στην κολυμβήθρα ενός ναού. Οι διώκτες του τον ανακάλυψαν και τον κατάσφαξαν με οξείς καλάμους, ενώ ανακηρύξαν Πατριάρχη τον Τιμόθεο. Το ιερό λείψανό του το έδεσαν με σχοινί και το έσυραν στους δρόμους της πόλεως. Τέλος, το παρέδωσαν στα ζώα και το επίλοιπο το κατέκαψαν. Και ο νέος Πατριάρχης τολμούσε όλα αυτά κατά την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, χωρίς αυτό να τον εμποδίζει να τελεί τις Ακολουθίες των Παθών του Κυρίου.

Όταν πληροφορήθηκε τα γενόμενα ο διάδοχος του Μαρκιανού, αυτοκράτορας Λέων ο Μέγας ο Θραξ διέταξε να δικασθεί ο Τιμόθεος ο Αίλουρος κανονικά και να εξορισθεί στη Γάγγρα. Ομοίως τιμωρήθηκαν και όλοι εκείνοι που έλαβαν μέρος στο φόνο του Αγίου Προτερίου. Αντί δε του καθαιρεθέντος Τιμοθέου, Πατριάρχης εξελέγη ο Ορθόδοξος Τιμόθεος ο Σαλοφακίολος (460 - 482 μ.Χ.). Ο Λέων επέβαλε τις αποφάσεις της Δ' Οικουμενικής Συνόδου, εξεδίωξε τους μονοφυσίτες Επισκόπους Αλεξανδρείας και Αντιοχείας και διόρισε Ορθοδόξους στη θέση αυτών.

Έτσι έζησε και μαρτύρησε ο Άγιος Προτέριος και η μνήμη αυτού ανθεί στο βίο των Αγίων της Εκκλησίας.

Αγία Κυράννα η Νεομάρτυς

 Η Αγία νεομάρτυς Κυράννα γεννήθηκε στο χωριό Αβυσσώκα ή Βυρσόκα, στη σημερινή Όσσα της Θεσσαλονίκης, από γονείς ευσεβείς και φιλόθεους. Στο Μαρτύριό της αναφέρεται ότι ήταν εξαιρετικά όμορφη. Αυτή η εξωτερική ομορφιά της Κυράννας, που δεν ήταν τίποτε άλλο από το αντικατόπτρισμα της εσωτερικής της ωραιότητας, αποτέλεσε και την αφορμή να οδηγηθεί στο μαρτύριο, καθώς κάποιος γενίτσαρος, εισπράκτορας των φόρων στο χωριό της Κυράννας, που την ερωτεύθηκε, προσπάθησε επανειλημμένα με κολακείες και δώρα να την ελκύσει και να την πείσει να αλλαξοπιστήσει, για να τη νυμφευθεί. Επειδή όμως η Κυράννα δεν αποδεχόταν τις κολακείες, ούτε πολύ περισσότερο τα δώρα του Τούρκου, αυτός νομίζοντας πως θα την κάμψει με τον φόβο άρχισε να την απειλεί ότι θα την βασανίσει σκληρά και τέλος θα την θανατώσει, αν δεν υποχωρήσει και δεν αρνηθεί την πίστη της. Αλλά ούτε αυτά τα μέσα έφεραν το ποθητό αποτέλεσμα για το γενίτσαρο. Τότε την οδήγησε βίαια στον κριτή της Θεσσαλονίκης και ψευδομαρτύρησε εναντίον της, ότι του είχε δηλώσει ότι θα αλλαξοπιστήσει για να τη νυμφευθεί, αλλά τελικά δεν τήρησε την υπόσχεσή της. Η Αγία Κυράννα με πνευματική ανδρεία ομολόγησε την πίστη της στον Χριστό. Έτσι οι Τούρκοι την οδήγησαν στη φυλακή.

Ο γενίτσαρος, που την οδήγησε στον κριτή, ζήτησε και έλαβε την άδεια του Αλή Εφέντη, μπέη του κάστρου της Θεσσαλονίκης, να επισκέπτεται την Αγία στη φυλακή, όπου με κολακείες αλλά και βασανιστήρια προσπαθούσε να την μεταπείσει. Όταν έφευγε αυτός, συνέχιζε τα βασανιστήρια ο δεσμοφύλακας, τον οποίο έλεγχαν για την σκληρότητά του τόσο οι υπόλοιποι φυλακισμένοι, όσο και κάποιος άλλος φύλακας Χριστιανός.

Κάποια φορά ο γενίτσαρος επισκέφθηκε και πάλι την Αγία στη φυλακή και την βασάνισε μέχρι θανάτου. Ο Χριστιανός φύλακας επέπληξε τότε δριμύτατα το δεσμοφύλακα και τον απείλησε ότι θα τον καταγγείλει στο πασά, επειδή επέτρεπε να εισέρχονται στη φυλακή παράνομα άνθρωποι ξένοι και να βασανίζουν τους φυλακισμένους. Έτσι, όταν μετά από λίγο ο γενίτσαρος ξαναήλθε στη φυλακή, φοβούμενος ο δεσμοφύλακας δεν του επέτρεψε την είσοδο. Αυτός τότε τον κατήγγειλε στον Αλή Εφέντη, ο οποίος τον κάλεσε και τον επέπληξε, γιατί παράκουσε τις διαταγές του. Ύστερα από αυτό το γεγονός, ο δεσμοφύλακας επέστρεψε οργισμένος στη φυλακή και ξέσπασε πάνω στην Κυράννα, την οποία κρέμασε και άρχισε να χτυπά αλύπητα. Μπροστά σε αυτό το θέμα όλοι οι φυλακισμένοι, ακόμη και οι Μωαμεθανοί, άρχισαν να διαμαρτύρονται και να καταφέρονται εναντίον του δεσμοφύλακος, ο οποίος άφησε την Αγία κρεμασμένη κι έφυγε. Ήταν 28 Φεβρουαρίου του 1751 μ.Χ.

Κατά τις πρώτες πρωϊνές ώρες ένα θείο φως κάλυψε ξαφνικά το σώμα της Αίας Κυράννας, η οποία άφηνε την τελευταία της πνοή, και ύστερα εξαπλώθηκε σε όλη την φυλακή. Μπροστά σε αυτό το θαύμα οι Χριστιανοί ευχαριστούσαν τον Κύριο, ενώ οι Μωαμεθανοί ενόμιζαν ότι ήταν φωτιά και τρομοκρατήθηκαν.

Ο Χριστιανός φύλακας, ο οποίος πήγε να κατεβάσει την κρεμασμένη Αγία, τη βρήκε νεκρή. Στο μεταξύ το φως είχε υποχωρήσει, αλλά παρέμενε σε όλο το χώρο μια άρρητη ευωδία. Ο φύλακας τότε, περιποιήθηκε το ιερό λείψανο της Μάρτυρος, το οποίο την επόμενη μέρα παρέλαβαν οι Χριστιανοί και το ενταφίασαν έξω από τη Θεσσαλονίκη. Στο Συναξάρι της Νεομάρτυρος αναφέρεται ότι το σκήνωμα της Αγίας ενταφιάσθηκε «ἔξω τῆς πόλεως, ἐκεῖ ὅπου ἐνταφιάζονται καὶ τῶν λοιπῶν Χριστιανῶν τὰ λείψανα», δηλαδή στο Κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής.

Ασματική ακολουθία της συνέγραψε ο Χριστόφορος Προδρομίτης.

Ως ημέρα της μνήμης της Νεομάρτυρος αναφέρεται σε Λαυρεωτικό Κώδικα η 1η Ιανουαρίου. Στην Όσσα όμως, η Αγία Κυράννα εορτάζεται στις 8 Ιανουαρίου. Αιτία αυτής της εορτολογικής μετατοπίσεως ίσως είναι το ότι ο εορτασμός της κατά τις 28 Φεβρουαρίου συχνά συνέπιπτε με την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, περίοδο χαρμολύπης, ενώ στις 8 Ιανουαρίου επιπλέον οι κάτοικοι της Όσσας ήταν όλοι συγκεντρωμένοι στο χωριό τους εξαιτίας των εορτών των Χριστουγέννων. Η μνήμη της Αγίας τιμάται πανηγυρικά και από τους Οσσαίους της Θεσσαλονίκης και στο ναό της Αχειροποιήτου κατά τη Κυριακή μετά τις 8 Ιανουαρίου.

Στο χωριό Όσσα, βρίσκεται ο Ιερός Ναός της Μεγαλομάρτυρος Αγίας Κυράννας, που είναι και πολιούχος της κοινότητας, αφιερωμένος στη μνήμη της νεομάρτυρος Κυράννας. Ο ναός κτίστηκε το 1840 μ.Χ., όπως αναφέρει ο Αστέριος Θηλυκός ή το 1868 μ.Χ. σύμφωνα με επιγραφή κτίσεως. Σε αυτόν φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Αγίας Κυράννας, φιλοτεχνημένη γύρω στο 1870, από τον Χριστόδουλο Ιωάννου Ζωγράφο από την Σιάτιστα.

Ἀπολυτίκιον

Ήχος πλ. α'. Τον συνάναρχον Λόγον.

Χαίρε Όσσης ο γόνος και θείον βλάστημα, Παρθενομάρτυς Κυράννα Νύμφη Χριστού του Θεού, η αθλήσασα στερρώς υστέροις έτεσι, και καθελούσα τον εχθρόν, καρτερία σταθε­ρά. Και νυν απαύστως δυσώπει, υπέρ των πίστει τιμώντων, την μακαρίαν σου άθλησιν.

Κοντάκιον

Ἦχος β΄. Τοῖς τῶν αἱμάτων.

Παρθενομάρτυς Κυράννα, νύμφη Χριστοῦ ἀληθῶς καλλιπάρθενε, τοὺς τῇ θερμῇ σου πρεσβείᾳ προστρέχοντας, παντοίων νόσων καὶ θλίψεων λύτρωσαι, καὶ δίδου ἡμῖν χαρὰν ἄληκτον.

Κάθισμα

Ἦχος β΄. Πρεσβεία θερμή.

Πρεσβείᾳ τῇ σῇ, προστρέχουσα ἑκάστοτε, Κυράννα σεμνή, λαμβάνει τὰ αἰτήματα, Ὄσσα ἡ σὲ βλαστήσασα, καὶ βοᾷ σοι ἀεὶ μετὰ πίστεως· ἐκ συμφορῶν με ἐν βίῳ πικρῶν, ἀπήμαντον Μάρτυς διαφύλαττε.

Απολυτίκιο ψάλλει ο αρχ. π. Νικόδημος Καβαρνός

 

Όσιος Κασσιανός ο Ρωμαίος

 Ο Όσιος Κασσιανός γεννήθηκε στην Ρώμη από γονείς ευσεβείς και επιφανείς, οι οποίοι φρόντισαν να τον αναθρέψουν με παιδεία και νουθεσία Κυρίου. Η γνωριμία και η συναναστροφή του, από την παιδική του ηλικία, με Αγίους ανθρώπους επέδρασε ευεργετικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και του όλου τρόπου ζωής του. Σπούδασε την επιστήμη της φιλοσοφίας και της αστρονομίας και μελέτησε ιδιαίτερα τα συγγράμματα των Πατέρων και την Αγία Γραφή.

Ο Όσιος ακολούθησε το μοναχικό βίο, γενόμενος μοναχός σε μία σκήτη και επισκέφθηκε τα μοναστήρια της Αιγύπτου και της Θηβαΐδας, της Νιτρίας, της Ασίας και της Καππαδοκίας. Ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης γράφει χαρακτηριστικά: «ὁ Ἅγιος μετέβη εἰς διαφόρους τόπους καὶ συνήντησε ἁγίους καὶ γνωστικωτάτους Ὁσίους καὶ τᾶς ἀρετᾶς ὅλων συναθροίζει εἰς τὸν ἐαυτόν του, ὡς ἄλλη φιλόπονος μέλισσα, ὥστε καὶ αὐτὸς ἔγινε εἰς τοὺς ἄλλους τύπος καὶ παράδειγμα παντὸς εἴδους ἀρετῆς. Ὅθεν ἀνώτερος τῶν παθῶν γενόμενος καὶ τὸν νοῦν καθαρίσας, ἐγνώρισε τὴν τελείαν κατὰ τῶν παθῶν νίκην».

Στον πρώτο τόμο της Φιλοκαλίας, περιλαμβάνονται δύο λόγοι του Οσίου Κασσιανού, «Πρὸς Κάστορα Ἐπίσκοπον, περὶ τῶν ὀκτὼ τῆς κακίας λογισμῶν, γαστριμαργίας, πορνείας, φιλαργυρίας, ὀργῆς, λύπης, ἀκηδίας, κενοδοξίας καὶ ὑπερηφανείας» και «Πρὸς Λεόντιον ἡγούμενον, περὶ τῶν κατὰ τὴν Σκήτην ἁγίων Πατέρων καὶ λόγος περὶ διακρίσεως», που δείχνουν την καθαρότητα της ζωής του και το ορθόδοξο φρόνημά του και προξενούν μεγάλη ωφέλεια. Ο δε Όσιος Ιωάννης της Κλίμακος πλεέκι δίκαιο εγκώμιο στον Όσιο Κασσιανό στον περί υπακοής Λόγο του.

Ο Όσιος Κασσιανός κοιμήθηκε με ειρήνη.

Ἀπολυτίκιον  

Ἦχος πλ. α’. Τὸν συνάναρχον Λόγον.

Τῆς σοφίας τὸν λόγοιν Πάτερ τοὶς ἔργοις σου, ἀσκητικῶς γεωργήσας ὡς οἰκονόμος πιστός, ἀρετῶν μυσταγωγεῖς τὰ κατορθώματα, σὺ γὰρ πράξας εὐσεβῶς, ἐκδιδάσκεις ἀκριβῶς, Κασσιανὲ θεοφόρε, καὶ τῷ Σωτήρι πρεσβεύεις, ἐλεηθήναι τᾶς ψυχᾶς ἠμῶν.

Απολυτίκιο ψάλλει ο αρχ. π. Νικόδημος Καβαρνός

 

Όσιος Βασίλειος ο Ομολογητής

 Ο Όσιος Βασίλειος ο Ομολογητής, έζησε και έδρασε επί αυτοκρατορίας Λέοντα Γ' του Ισαύρου (717 - 741 μ.Χ.) του εικονομάχου.

Από μικρή ηλικία ο Βασίλειος εγκατέλειψε τη κοσμική ζωή για να αφιερωθεί στη διδασκαλία του Ευαγγελίου και την άσκηση. Αρχικά ζούσε σε κάποιο ερημητήριο τρέφοντας το πνεύμα του και την ψυχή του με τα δώρα της πίστεως και της αγάπης. Έγινε μαθητής και υποτακτικός του Οσίου Προκοπίου του Δεκαπολίτου (τιμάται 27 Φεβρουαρίου). Όταν όμως οι περιστάσεις τον κάλεσαν, ανταποκρίθηκε με θαυμαστή προθυμία και υπερασπίσθηκε την Ορθοδοξία με θάρρος και παρρησία. Διώχθηκε σκληρά, για την άκαμπτη αντίστασή του και τη θαρραλέα συνηγορία υπέρ της ορθοδοξίας. Φυλακίστηκε και υπέστη πολλά βασανιστήρια.

Όταν πέθανε ο τύραννος Λέων, ο Όσιος Βασίλειος αφέθηκε ελεύθερος και επανήλθε στο ασκητήριό του για να συνεχίσει τους μοναχικούς τους αγώνες.

Μέγας αγωνιστής της Εκκλησίας, στρατευόταν συνεχώς για την ενίσχυση της ορθόδοξης πίστης, για τη διαφώτιση των αιρετικών, για τη στερέωση των πιστών και τη μετάνοια των αμαρτωλών. Έτσι οσιακά αγωνιζόμενος εκοιμήθη εν ειρήνη.

Ἀπολυτίκιον  

Ἦχος δ’. Ταχὺ προκατάλαβε.

Βασίλειον δώρημα, τῆς Ἐκκλησίας Χριστοῦ, ἐδείχθης Βασίλειε, ὡς βασιλεύσας παθῶν, τοὶς θείοις σου σκάμμασι, σὺ γὰρ ὁμολογία, τὸν σὸν βίον φαιδρύνας, λάμπεις δι' ἀμφοτέρων, ὡς ἀστὴρ σελασφόρος, ἐντεῦθεν τῆς ἀσάλευτου βασιλείας ἠξίωσαι.

Έτερον Ἀπολυτίκιον

Ἦχος α’. Τοῦ λίθου σφαγισθέντος.

Τῆς ἐρήμου πολίτης καί ἐν σώματι ἄγγελος, καί θαυματουργός ἀνεδείχθης, θεοφόρε Πατήρ ἡμῶν Βασίλειε· νηστείᾳ ἀγρυπνίᾳ προσευχῇ, οὐράνια χαρίσματα λαβών, θεραπεύεις τούς νοσοῦντας, καί τάς ψυχάς τῶν πίστει προστρεχόντων σοι. Δόξα τῷ δεδωκότι σοι ἰσχύν, δόξα τῷ σέ στεφανώσαντι, δόξα τῷ ἐνεργοῦντι διά σοῦ πᾶσιν ἰάματα.

Κοντάκιον

Ἦχος β’. Τὰ ἄνω ζητῶν.

Ἐξ ὕψους λαβών, τήν θείαν ἀποκάλυψιν, ἐξῆλθες σοφέ, ἐκ μέσου τῶν συγχύσεων, καί μονάσας ὅσιε, τῶν θαυμάτων εἴληφας τήν ἐνέργειαν, καί τάς νόσους ἰᾶσθαι τῇ χάριτι, Βασίλειε παμμάκαρ Ἱερώτατε.

Ύμνοι μεγάλου αποδείπνου

Η Αγία Τεσσαρακοστή: πορεία προς τον Γολγοθά

 Καλή Σαρακοστή και καλό Τριήμερο.[1] Πιστεύω αυτήν την Σαρακοστή να μην έχετε πολλές δουλειές και να συμμετάσχετε ψυχικά στο Πάθος του Κυρίου, δουλεύοντας περισσότερο πνευματικά. Από την στιγμή που αρχίζει το Τριώδιο,[2] πρέπει να αρχίζη κανείς να οδεύη προς τον Γολγοθά. Και, αν αξιοποιήση πνευματικά αυτήν την περίοδο, όταν πεθάνη, θα οδεύση η ψυχή του προς τα άνω, χωρίς να εμποδίζεται από «διόδια» και τελώνια.[3] Κάθε χρόνο έρχονται αυτές οι άγιες ημέρες, αλλά και κάθε χρόνο μας φεύγει και ένας χρόνος· και αυτό είναι το θέμα. Τον αξιοποιήσαμε πνευματικά ή τον σπαταλήσαμε στα υλικά;

Αγία Τεσσαρακοστή

Μαζί με όλες τις άλλες κοσμικές αλλοιώσεις της εποχής μας, έχει χάσει την έννοιά του και το Τριήμερο, γιατί οι κοσμικοί κάθε εβδομάδα έχουν τριήμερο -Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή- με ζωή κοσμική. Ευτυχώς που διατηρείται και η πραγματική πνευματική έννοια του Τριημέρου στα μοναστήρια και σε λίγες χριστιανικές οικογένειες στον κόσμο, και έτσι κρατιέται ο κόσμος. Η πολλή προσευχή και η νηστεία που γίνεται κάθε χρόνο σ’ αυτό το Τριήμερο, στην αρχή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, φρενάρει τον κόσμο από πολλά πνευματικά ολισθήματα, που γίνονται συνήθως στα κοσμικά τριήμερα.

– Γέροντα, ποιό είναι το νόημα του Τριημέρου;

– Το Τριήμερο της Σαρακοστής έχει περισσότερο το νόημα να συνηθίση κανείς στην νηστεία, στην εγκράτεια. Ύστερα, όταν θα κάνη κάθε μέρα ενάτη,[4] θα το θεωρή πανηγύρι. Στο Κοινόβιο μετά το Τριήμερο τρώγαμε μια σούπα νερόβραστη στις τέσσερις το απόγευμα και το θεωρούσαμε μεγάλη ευλογία. Μετά το Τριήμερο τί ευλογία να τρώμε κάθε μέρα!

Βοηθάει το Τριήμερο στην αρχή, για να νηστέψη κανείς όλη την Σαρακοστή. Αν όμως κάποιος δεν μπορή να κρατήση το Τριήμερο, ας φάη λίγο παξιμάδι το βράδυ ή ας κρατήση ενάτη. Είναι καλύτερα να οικονομηθή, γιατί, αν ζαλίζεται και δεν μπορή να κάνη τίποτε από πνευματικά, τί πνευματικό κέρδος βγάζει μετά; Μια Καθαρά Τρίτη ο Γερο-Βαρλαάμ, από την Καλύβη των Οσίων Βαρλαάμ και Ιωάσαφ, πήγε σε ένα Κελλί, όπου μόλις είχαν εγκατασταθή δύο γνωστοί του νέοι μοναχοί. Χτυπάει την πόρτα· τίποτε. Ανοίγει και τους βρίσκει και τους δύο ξαπλωμένους. «Τί γίνεται; λέει, άρρωστοι είστε;». «Κάνουμε Τριήμερο!», λένε. «Άντε σηκωθήτε επάνω, τους λέει. Κάντε ένα τσάι, βάλτε δυο κουταλιές ζάχαρη, φάτε και κανένα παξιμάδι, για να πήτε καμμιά ευχή, να κάνετε κανένα κομποσχοίνι. Τριήμερο είναι αυτό; Τί βγάζετε από αυτό;».

– Γέροντα, πώς θα μπορέσω την Σαρακοστή να αγωνισθώ περισσότερο στην εγκράτεια;

– Οι κοσμικοί τώρα την Σαρακοστή προσέχουν κατά κάποιον τρόπο την εγκράτεια, ενώ εμείς οι μοναχοί πάντα πρέπει να προσέχουμε. Το κυριώτερο όμως που πρέπει να προσέξη κανείς είναι τα ψυχικά πάθη και μετά τα σωματικά. Γιατί, αν δώση προτεραιότητα στην σωματική άσκηση και δεν κάνη αγώνα, για να ξερριζωθούν τα ψυχικά πάθη, τίποτε δεν κάνει. Πήγε μια φορά σε ένα μοναστήρι ένας λαϊκός στην αρχή της Σαρακοστής και κάποιος μοναχός του φέρθηκε απότομα, σκληρά. Εκείνος όμως ο καημένος είχε καλό λογισμό και τον δικαιολόγησε. Ήρθε μετά και μου είπε: «Δεν τον παρεξηγώ, Πάτερ· ήταν, βλέπεις, από το τριημέρι!». Αν το τριημέρι που έκανε ήταν πνευματικό, θα είχε μια γλυκύτητα πνευματική και θα μιλούσε στον άλλον με λίγη καλωσύνη. Αλλά αυτός ζόριζε εγωιστικά τον εαυτό του να κάνη Τριήμερο, και γι’ αυτό όλα του έφταιγαν.

– Γέροντα, τί να σκέφτωμαι την Σαρακοστή;

– Το Πάθος, την θυσία του Χριστού να σκέφτεσαι. Αν και εμείς οι μοναχοί πρέπει συνέχεια να ζούμε το Πάθος του Χριστού, γιατί μας βοηθούν σ’ αυτό κάθε μέρα τα διάφορα τροπάρια, όλες οι Ακολουθίες.

Την Μεγάλη Τεσσαρακοστή μας δίνεται η μεγαλύτερη ευκαιρία για να αγωνισθούμε και να συμμετέχουμε εντονώτερα στο σωτήριο Πάθος του Κυρίου μας, με μετάνοια και με μετάνοιες, με εκκοπή των παθών και με ελάττωση των τροφών, από αγάπη προς τον Χριστό.

Ας αξιοποιήσουμε, όσο μπορούμε, το πνευματικό αυτό στάδιο με τις πολλές προϋποθέσεις και δυνατότητες που μας δίνονται, για να πλησιάσουμε περισσότερο στον Εσταυρωμένο Χριστό, για να βοηθηθούμε από Αυτόν και να χαρούμε την Αγία Ανάσταση αλλοιωμένοι πνευματικά, αφού θα έχουμε ζήσει πνευματικώτερα την Μεγάλη Σαρακοστή.

Εύχομαι καλή δύναμη την Μεγάλη Τεσσαρακοστή, για να ανεβήτε στον Γολγοθά κοντά στον Χριστό, μαζί με την Παναγία και τον Προστάτη σας Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, και να συμμετάσχετε στο φρικτό Πάθος του Κυρίου μας. Αμήν

[1] Τριήμερο: Τρεις ημέρες αποχή από τροφή και νερό· συνήθως γίνεται τις τρεις πρώτες ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.

[2] Τριώδιο: Εκκλησιαστική περίοδος που ξεκινάει την Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου και τελειώνει το Μέγα Σάββατο.

[3] Βλ. Γρηγορίου μοναχού, μαθητή Αγ. Βασιλείου του Νέου, Ο τελωνισμός των ψυχών κατά την ώρα του θανάτου: Τα είκοσι τρία βασικά τελώνια, Ι. Ησυχαστήριον Αγ. Αθανασίου του Μεγάλου και Αγ. Νεομαρτύρων Ακυλίνης, Κυράννης και Αργυρής, Γαλήνη Όσσης Λαγκαδά.

[4] Κάνω ενάτη: Τρώω νηστήσιμη τροφή μετά την ενάτη βυζαντινή ώρα, δηλαδή μετά τις 3 μ.μ.

Γέροντος Παϊσίου Αγιορείτου, (2012), Περί Προσευχής – Λόγοι Στ΄, έκδ. Ιερού Ησυχαστηρίου Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος Σουρωτή Θεσσαλονίκης

Οι άγιοι πατέρες για τη νηστεία

 «… γνώριζα καλά ότι όλο το γένος των χριστιανών, μοναχοί δηλαδή και λαϊκοί, κάθε πιστός υποδέχεται το καλό της νηστείας κατά την αγία και πρώτη εβδομάδα των νηστειών με θερμή προθυμία, και καθένας επιθέτει στον τράχηλό του τον ζυγό της με τη θέλησή του, και δεν υπάρχει κανείς, ούτε από εκείνους που αδιαφορούν τελείως για τη σωτηρία τους και πολιτεύονται με αφοβία και περιφρόνηση Θεού, που ν’ απορρίπτει το νόμο της νηστείας εκείνη την εβδομάδα… Σας παρακαλώ και σας ικετεύω στο όνομα του Ιησού Χριστού να προσέχετε τον εαυτό σας και ο καθένας να φρονεί τη σωφροσύνη και να μη φρονεί διαφορετικά από ότι πρέπει να φρονεί…».

 

Άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος

για τη νηστεία

***

«Παλαιά, πολλοί Χριστιανοί προσέρχονταν στα μυστήρια χωρίς καμιά προετοιμασία, και μάλιστα την εποχή που ο Χριστός τα συνέστησε. Αντιλαμβανόμενοι, λοιπόν, οι πατέρες τη βλάβη που προκαλούσε η έλλειψη προπαρασκευής, αφού συγκεντρώθηκαν, καθιέρωσαν σαράντα ημέρες νηστείας, προσευχής, ακροάσεως του θείου λόγου, συνάξεων, ώστε, αφού, καθαρθούμε όλοι από τα πάθη μας με κάθε προσοχή και επιμέλεια και με προσευχές και ελεημοσύνες και νηστείες και αγρυπνίες και δάκρυα και με εξομολόγηση και με όλα τ’ άλλα, να προσέλθωμε με καθαρή κατά το δυνατό συνείδηση».

Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος

***

«Πρέπει και ημείς, αδερφοί μου, οι ευσεβείς χριστιανοί, να νηστεύωμεν πάντοτε, μα περισσότερον την Τετράδη, διότι επουλήθηκε ο Κύριος και την Παρασκευή διατί εσταυρώθη. Ομοίως, έχομε χρέος να νηστεύωμεν και τες άλλες Τεσσαρακοστές, καθώς εφώτισε το Άγιον Πνεύμα τους αγίους Πατέρας της Εκκλησίας μας και μας έγραψαν δια να νηστεύωμεν, να νεκρώνωμεν τα πάθη, ταπεινώνωμεν τη σάρκα, το σώμα, όπου είναι ένας λύκος, ένα γουρούνι, ένα θηρίον, ένα λιοντάρι… Φυλάγετε αυτές τις τέσσερες Τεσσαρακοστές, χριστιανοί μου;… Αν είσθε χριστιανοί, πρέπει να τες φυλάγετε, μάλιστα την Μεγάλην Τεσσαρακοστή».

Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός

***

«… την αληθινή νηστεία να επιδείξομε, την αποχή δηλαδή από τα κακά. Γιατί αυτό είναι νηστεία. Επειδή η αποχή από τα φαγητά γι’ αυτό μας έχει παραδοθεί, για να χαλιναγωγήσει τη δύναμη της σάρκας και να κάνει τον ίππο των επιθυμιών μας πειθαρχικό». Επίσης, αυτός που νηστεύει: «πρέπει να είναι ανώτερος από τα χρήματα, να δείχνει μεγάλη γενναιοδωρία στην ελεημοσύνη και να διώχνει από την ψυχή του κάθε κακία προς τον πλησίον».

Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος

***

«Aν έχομε πίστη τι χρειάζεται η νηστεία;» «Χρειάζεται, γιατί και η νηστεία μαζί με την πίστη προσφέρει πολύ μεγάλη δύναμη. Γιατί χαρίζει μεγάλη ευσέβεια και φιλοσοφημένη σκέψη και μεταβάλλει τον άνθρωπο σε άγγελο, ώστε να μπορεί να αγωνίζεται εναντίον των πονηρών ασωμάτων δυνάμεων. Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το κάνει μόνη της η νηστεία, αλλά χρειάζεται και προσευχή και μάλιστα η προσευχή είναι πρώτη. Αυτός που νηστεύει είναι ανάλαφρος και έχει φτερά και προσεύχεται με άγρυπνο πνεύμα και σβήνει τις πονηρές επιθυμίες και εξευμενίζει το Θεό και ταπεινώνει την ψυχή που υπερηφανεύεται».

Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος

***

«H νηστεία είναι βία φύσεως και περιτομή των ηδονών του λάρυγγος, εκτομή της σαρκικής πυρώσεως, εκκοπή των πονηρών λογισμών, απελευθέρωσις από μολυσμούς ονείρων, καθαρότης προσευχής, φωτισμός της ψυχής, διαφύλαξις του νου, διάλυσις της πωρώσεως, θύρα της κατανύξεως, ταπεινός στεναγμός, χαρούμενη συντριβή, σταμάτημα της πολυλογίας, αφορμή ησυχίας, φρουρός της υπακοής, ελαφρότης του ύπνου, υγεία του σώματος, πρόξενος της απαθείας, άφεσις των αμαρτημάτων, θύρα και απόλαυσις του παραδείσου».

Άγιος Ιωάννης Σιναΐτης

Λόγος περί γαστριμαργίας

***

«Η νηστεία είναι μητέρα και της εξαιρετικής υγείας… Ποιος μπορούμε να πούμε ότι ζει περισσότερο απολαυστικά; Εκείνος που τρώει λάχανα και είναι υγιής και δεν παθαίνει τίποτα δυσάρεστο ή εκείνος που διαθέτει πλούσιο τραπέζι και είναι γεμάτος από άπειρες αρρώστιες… Είναι γλυκύς και ευχάριστος ο καιρός της νηστείας, η πνευματική άνοιξη των ψυχών, η αληθινή γαλήνη των λογισμών. Καταπραΰνει τα κύματα των αλόγων επιθυμιών. Απομακρύνει από τη σκέψη μας την τρικυμία των παθών… Είναι η γαλήνη των ψυχών μας, το στόλισμα και η ευπρέπεια των γερόντων, η παιδαγωγός των νέων, ο δάσκαλος των συνετών και σωφρόνων… Είναι η τροφή της ψυχής».

Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος

***

«Η νηστεία μας κάνει ικανούς να βλέπομε νοερώς τον πνευματικό αέρα μέσα μας, όπου δεν ανατέλλει, αλλά μόνιμα λάμπει ο άδυτος ήλιος Χριστός ο Θεός μας… Αυτά αδερφοί μου δεν είναι δυνατό να γίνουν ούτε σε μια μέρα, ούτε σε μια εβδομάδα, αλλά σε πολύ χρόνο και με πολύ κόπο και πόνο, ανάλογα με την πρόθεση και προαίρεση του καθενός, και, ακόμη, ανάλογα με το μέτρο της πίστεως και της καταφρονήσεως των πραγμάτων που φαίνονται και νοούνται. Και όχι μόνο με αυτά, αλλά και ανάλογα με τη θέρμη της αδιάλειπτης μετανοίας και αυτής της συνεχούς εργασίας μέσα στο κρυφό ταμείο της ψυχής, κατορθώνονται συντομώτερα ή βραδύτερα με τη δωρεά και τη χάρη του Θεού, και, χωρίς νηστεία, από κανένα δεν κατέστη ποτέ δυνατό να επιτευχθεί κάτι, ούτε απ’ αυτά ούτε από τις άλλες αρετές. Διότι η νηστεία είναι η αρχή και θεμέλιο κάθε πνευματικής εργασίας».

Άγιος Συμεών ο νέος Θεολόγος

***

«Η νηστεία της εκκλησίας μας δεν έχει καμιά σχέση με τη δίαιτα για την κομψότητα του σώματος… Η μανιώδης φροντίδα των συγχρόνων για το σώμα, η τόσο πολυέξοδη και πολυμέριμνη, δε θα υπήρχε, αν τηρούνταν πιστά ο κανόνας της Εκκλησίας μας περί των νηστειών».

Μητροπολίτης Καστοριάς Σεραφείμ

***

«Κάποτε ο Άγιος Ιωάννης της Κρονστάνδης, όταν ήταν νέος, αρρώστησε βαριά και οι γιατροί μ’ επιμονή του ζητούσαν να σταματήσει τη νηστεία. Εκείνος απαντούσε ότι θα έκανε κάτι τέτοιο μόνον εάν του το επέτρεπε η μητέρα του. Εκείνη όμως δεν έδωσε την άδεια να καταλύσει. Δεν συνήθιζε ποτέ τέτοιες υποχωρήσεις».

«Όταν το σώμα είναι βαρύ από πολλά φαγητά, κάνει το νου δειλό και δυσκίνητο· ενώ, όταν ατονεί από την μεγάλη εγκράτεια, κάνει το θεωρητικό μέρος της ψυχής να γίνεται σκυθρωπό και να αποφεύγει τους λόγους. Πρέπει, λοιπόν να κανονίζομε τις τροφές ανάλογα με την κατάσταση του σώματος, ώστε όταν είναι υγιές να χαλιναγωγείται, όπως πρέπει, και όταν είναι άρρωστο να περιθάλπεται με μέτρο. Γιατί δεν πρέπει να ατονεί στο σώμα ο αγωνιστής, αλλά να έχει την απαραίτητη αντοχή για τον αγώνα, ώστε και οι σωματικοί κόποι να συμβάλλουν ανάλογα στην κάθαρση της ψυχής».

Άγιος Διάδοχος Φωτικής

Λόγος ασκητικός χωρισμένος σε 100 πρακτικά κεφάλαια

Κάλλιστος Ware, Καθ’ οδόν, 1η έκδ., Αθήνα, Ακρίτας, 2010

Μεγάλη Σαρακοστή: Πορεία προς το Πάσχα

 Όταν κάποιος ξεκινάει για ένα ταξίδι θα πρέπει να ξέρει που πηγαίνει. Αυτό συμβαίνει και με τη Μεγάλη Σαρακοστή. Πάνω απ’ όλα η Μεγάλη Σαρακοστή είναι ένα πνευματικό ταξίδι, που προορισμός του είναι το Πάσχα, «η Εορτή Εορτών». Είναι η προετοιμασία για την «πλήρωση του Πάσχα, που είναι η πραγματική Αποκάλυψη». Για τον λόγο αυτό θα πρέπει να αρχίσουμε με την προσπάθεια να καταλάβουμε αυτή τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στη Σαρακοστή και το Πάσχα, γιατί αυτή αποκαλύπτει κάτι πολύ ουσιαστικό και πολύ σημαντικό για την Χριστιανική πίστη και ζωή μας.

Άραγε είναι απαραίτητο να εξηγήσουμε ότι το Πάσχα είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια γιορτή, πολύ πέρα από μια ετήσια ανάμνηση ενός γεγονότος που πέρασε; Ο καθένας που, έστω και μια μόνο φορά, έζησε αυτή τη νύχτα «τη σωτήριο, τη φωταυγή και λαμπροφόρο», που γεύτηκε εκείνη τη μοναδική χαρά, το ξέρει αυτό.

Αλλά τι είναι αυτή η χαρά; Γιατί ψέλνουμε στην αναστάσιμη λειτουργία: «νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανός τε καὶ γῆ καὶ τὰ καταχθόνια»; Με ποια έννοια «ἐορτάζομεν» -καθώς ισχυριζόμαστε ότι το κάνουμε- «θανάτου τὴν νέκρωσιν, Ἅδου τήν καθαίρεσιν ἄλλης βιοτῆς τῆς αἰωνίου, ἀπαρχήν…»;

Σε όλες αυτές τις ερωτήσεις η απάντηση είναι: η νέα ζωή η οποία πριν από δυο χιλιάδες περίπου χρόνια «ἀνέτειλεν ἐκ τοῦ τάφου», προσφέρθηκε σε μας, σε όλους εκείνους που πιστεύουν στο Χριστό. Μάς δόθηκε τη μέρα που βαπτιστήκαμε, τη μέρα δηλαδή που όπως λέει ο Απ. Παύλος: «…συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος εἰς τὸν θάνατον, ἵνα ὥσπερ ἠγέρθη Χριστὸς ἐκ νεκρῶν διὰ τῆς δόξης τοῦ πατρός, οὕτω καὶ ἡμεῖς ἐν καινότητι ζωῆς περιπατήσωμεν» (Ρωμ. 6, 4).

Μεγάλη Σαρακοστή

Έτσι το Πάσχα πανηγυρίζουμε την Ανάσταση του Χριστού σαν γεγονός που έγινε και ακόμη γίνεται σε μας. Γιατί ο καθένας από μας έλαβε το δώρο αυτής της νέας ζωής και τη δύναμη να την αποδεχτεί και να ζήσει δια μέσου της. Είναι ένα δώρο που ριζικά αλλάζει τη διάθεσή μας απέναντι σε κάθε κατάσταση αυτού του κόσμου, ακόμη και απέναντι στο θάνατο. Μας δίνει τη δύναμη να επιβεβαιώνουμε θριαμβευτικά το: «νικήθηκε ο θάνατος». Φυσικά υπάρχει ακόμα ο θάνατος, είναι σίγουρος, τον αντιμετωπίζουμε, και κάποια μέρα θα έρθει και για μας. Αλλά όλη η πίστη μας είναι ότι με το δικό Του θάνατο ο Χριστός άλλαξε τη φύση ακριβώς του θανάτου. Τον έκανε πέρασμα -«διάβαση», Πάσχα»- στη Βασιλεία του Θεού μεταμορφώνοντας τη δραματικότερη τραγωδία σε αιώνιο θρίαμβο, σε νίκη. Με το «θανάτω θάνατον πατήσας», μας έκανε μέτοχους της Ανάστασής Του. Ακριβώς γι’ αυτό στο τέλος του όρθρου της Ανάστασης -στον Κατηχητικό Λόγο του Ιωάννου Χρυσοστόμου- λέμε θριαμβευτικά: «Ἀνέστη Χριστός, καὶ ζωὴ πολιτεύεται. Ἀνέστη Χριστός, καὶ νεκρὸς οὐδεὶς ἐν τῷ μνήματι».

 

Τέτοια είναι η πίστη της Εκκλησίας που επιβεβαιώνεται και φανερώνεται με τη ζωή των αναρίθμητων αγίων της. Αλλά μήπως δε ζούμε καθημερινά το γεγονός ότι αυτή η πίστη σπάνια γίνεται και δική μας εμπειρία; Μήπως δε χάνουμε πολύ συχνά και δεν προδίνουμε αυτή τη νέα ζωή που λάβαμε σαν δώρο, και στην πραγματικότητα ζούμε σαν να μην αναστήθηκε ο Χριστός και σαν να μην έχει νόημα για μας αυτό το μοναδικό γεγονός; Και όλα αυτά εξαιτίας της αδυναμίας μας, της ανικανότητάς μας να ζούμε σταθερά με «πίστη ελπίδα και αγάπη» στο επίπεδο εκείνο που μας ανέβασε ο Χριστός όταν είπε: «Ζητεῖτε πρῶτον τὴν Βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην Αὐτοῦ». Απλούστατα εμείς ξεχνάμε όλα αυτά γιατί είμαστε τόσο απασχολημένοι, τόσο βυθισμένοι στις καθημερινές έγνοιες μας και ακριβώς επειδή ξεχνάμε, αποτυχαίνουμε. Μέσα σ αυτή τη λησμοσύνη, την αποτυχία και την αμαρτία η ζωή μας γίνεται ξανά «παλαιά», ευτελής, σκοτεινή και τελικά χωρίς σημασία, γίνεται ένα χωρίς νόημα ταξίδι για ένα χωρίς νόημα τέρμα. Καταφέρνουμε να ξεχνάμε ακόμα και το θάνατο και τελικά, εντελώς αιφνιδιαστικά, μέσα στις «απολαύσεις της ζωής» μας έρχεται τρομακτικός, αναπόφευκτος, παράλογος. Μπορεί κατά καιρούς να παραδεχόμαστε τις ποικίλες «αμαρτίες» μας και να τις εξομολογούμαστε, όμως εξακολουθούμε να μην αναφέρουμε τη ζωή μας σ’ εκείνη τη νέα ζωή που ο Χριστός αποκάλυψε και μας έδωσε. Πραγματικά ζούμε σαν να μην ήρθε ποτέ Εκείνος. Αυτή είναι η μόνη πραγματική αμαρτία, η αμαρτία όλων των αμαρτιών, η απύθμενη θλίψη και τραγωδία όλων των κατ’ όνομα χριστιανών.

Αν το αναγνωρίζουμε αυτό, τότε μπορούμε να καταλάβουμε τι είναι το Πάσχα και γιατί χρειάζεται και προϋποθέτει τη Μεγάλη Σαρακοστή. Γιατί τότε μπορούμε να καταλάβουμε ότι η λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας και όλος ο κύκλος των ακολουθιών της υπάρχουν, πρώτα απ’ όλα, για να μας βοηθήσουν να ξαναβρούμε το όραμα και την γεύση αυτής της νέας ζωής, που τόσο εύκολα χάνουμε και προδίνουμε, και ύστερα να μπορέσουμε να μετανοήσουμε και να ξαναγυρίσουμε στην Εκκλησία. Πώς είναι δυνατόν να αγαπάμε και να επιθυμούμε κάτι που δεν το ξέρουμε; Πώς μπορούμε αν βάλουμε πάνω από καθετί άλλο στη ζωή μας κάτι που ποτέ δεν έχουμε δει και δεν έχουμε χαρεί; Με άλλα λόγια: πώς μπορούμε, πώς είναι δυνατόν να αναζητήσουμε μια Βασιλεία για την οποία δεν έχουμε ιδέα; Η λατρεία της Εκκλησίας ήταν από την αρχή και είναι ακόμα και τώρα η είσοδος και η επικοινωνία μας με τη νέα ζωή της Βασιλείας. Μέσα από τη λειτουργική της ζωή η Εκκλησία μας αποκαλύπτει εκείνα που «ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε καὶ οὖς οὐκ ἤκουσε καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη, ἃ ἡτοίμασεν ὁ Θεὸς τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν» (Κορ. 2, 9). Και στο κέντρο αυτής της λειτουργικής ζωής, σαν καρδιά της και μεσουράνημά της -σαν ήλιος που οι ακτίνες του διαπερνούν καθετί- είναι το Πάσχα. Το Πάσχα είναι η πόρτα, ανοιχτή κάθε χρόνο, που οδηγεί στην υπέρλαμπρη Βασιλεία του Χριστού, είναι η πρόγευση της αιώνιας χαράς που μας περιμένει, είναι η δόξα της νίκης η οποία από τώρα, αν και αόρατη, πλημμυρίζει όλη την κτίση: νικήθηκε ο θάνατος».

Ολόκληρη η λατρεία της Εκκλησίας είναι οργανωμένη γύρω από το Πάσχα, γι’ αυτό και ο λειτουργικός χρόνος, δηλαδή η διαδοχή των εποχών και των εορτών, γίνεται ένα ταξίδι, ένα προσκύνημα στο Πάσχα, που είναι το Τέλος και που ταυτόχρονα είναι η Αρχή. Είναι το τέλος όλων αυτών που αποτελούν τα παλαιά» και η αρχή της «νέας ζωής», μια συνεχής «διάβαση από τον «κόσμο τούτο» στην Βασιλεία που έχει αποκαλυφτεί εν Χριστώ.

Παρ’ όλα αυτά η «παλαιά» ζωή, η ζωή της αμαρτίας και της μικρότητας, δεν είναι εύκολο να ξεπεραστεί και ν’ αλλάξει. Το Ευαγγέλιο περιμένει και ζητάει από τον άνθρωπο να κάνει μια προσπάθεια η οποία, στην κατάσταση που βρίσκεται τώρα ο άνθρωπος, είναι ουσιαστικά απραγματοποίητη. Αντιμετωπίζουμε μια πρόκληση. Το όραμα, ο στόχος, ο τρόπος της νέας ζωής είναι για μας μία πρόκληση που βρίσκεται τόσο πολύ πάνω από τις δυνατότητές μας!

Γι’ αυτό, ακόμα και οι Απόστολοι, όταν άκουσαν τη διδασκαλία του Κυρίου Τον ρώτησαν απελπισμένα: «τίς ἄρα δύναται σωθῆναι;» (Ματθ. 19, 26). Στ’ αλήθεια δεν είναι καθόλου εύκολο ν’ απαρνηθείς ένα ασήμαντο ιδανικό ζωής καμωμένο με τις καθημερινές φροντίδες, με την αναζήτηση των υλικών αγαθών, με την ασφάλεια και την απόλαυση και να δεχτείς ένα άλλο ιδανικό ζωής το οποίο βέβαια δεν στερείται καθόλου τελειότητας στο σκοπό του: «Γίνεσθε τέλειοι ὡς ὁ Πατὴρ ἡμῶν ἐν οὐρανοῖς τέλειος ἐστίν». Αυτό ο κόσμος με όλα του τα «μέσα» μας λέει: να είσαι χαρούμενος, μην ανησυχείς, ακολούθα τον «ευρύ» δρόμο. Ο Χριστός στο Ευαγγέλιο λέει: διάλεξε το στενό δρόμο, αγωνίσου και υπόφερε, γιατί αυτός είναι ο δρόμος για τη μόνη (genuine) αληθινή ευτυχία. Και αν η Εκκλησία δεν βοηθάει πώς θα μπορέσουμε να κάνουμε αυτή τη φοβερή εκλογή; Πώς μπορούμε να μετανοήσουμε και να ξαναγυρίσουμε στην υπέροχη υπόσχεση που μας δίνεται κάθε χρόνο το Πάσχα; Ακριβώς αυτή είναι η στιγμή που εμφανίζεται η Μεγάλη Σαρακοστή. Αυτή είναι η «χείρα βοηθείας» που απλώνει σε μας η Εκκλησία. Είναι το σχολείο της μετάνοιας που θα μας δώσει δύναμη να δεχτούμε το Πάσχα όχι σαν μια απλή ευκαιρία να φάμε, να πιούμε, ν’ αναπαυτούμε, αλλά, βασικά, σαν το τέλος των «παλαιών» που είναι μέσα μας και σαν είσοδό μας στο νέο.

Στην αρχαία Εκκλησία ο βασικός σκοπός της Σαρακοστής ήταν να προετοιμαστούν οι «Κατηχούμενοι», δηλαδή οι νέοι υποψήφιοι χριστιανοί, για το βάπτισμα που, εκείνο τον καιρό, γίνονταν στη διάρκεια της αναστάσιμης Θείας Λειτουργίας. Αλλά ακόμα και τώρα που η Εκκλησία δεν βαφτίζει πια τους χριστιανούς σε μεγάλη ηλικία και ο θεσμός της κατήχησης δεν υπάρχει πια, το βασικό νόημα της Σαρακοστής παραμένει το ίδιο. Γιατί, αν και είμαστε βαφτισμένοι, εκείνο που συνεχώς χάνουμε και προδίνουμε είναι ακριβώς αυτό που λάβαμε στο Βάπτισμα. Έτσι το Πάσχα για μας είναι η επιστροφή, που κάθε χρόνο κάνουμε, στο βάπτισμά μας και επομένως η Σαρακοστή είναι η προετοιμασία μας γι’ αυτή την επιστροφή – η αργή αλλά επίμονη προσπάθεια να πραγματοποιήσουμε τελικά τη δική μας «διάβαση», το «Πάσχα» μας στη νέα εν Χριστώ ζωή. Το ότι, καθώς θα δούμε, οι ακολουθίες στη σαρακοστιανή λατρεία διατηρούν ακόμα και σήμερα τον κατηχητικό και βαπτιστικό χαρακτήρα, δεν είναι γιατί διατηρούνται «αρχαιολογικά» απομεινάρια, αλλά είναι κάτι το ζωντανό και ουσιαστικό για μας. Γι’ αυτό κάθε χρόνο η Μεγάλη Σαρακοστή και το Πάσχα είναι, μια ακόμα φορά, η ανακάλυψη και η συνειδητοποίηση του τι γίναμε με τον «δια βαπτίσματός» μας θάνατο και την ανάσταση.

Ένα ταξίδι, ένα προσκύνημα! Καθώς το αρχίζουμε, καθώς κάνουμε το πρώτο βήμα στη «χαρμολύπη» της Μεγάλης Σαρακοστής βλέπουμε -μακριά, πολύ μακριά- τον προορισμό. Είναι η χαρά της Λαμπρής, είναι η είσοδος στη δόξα της Βασιλείας. Είναι αυτό το όραμα, η πρόγευση του Πάσχα, που κάνει τη λύπη της Μεγάλης Σαρακοστής χαρά, φως, και τη δική μας προσπάθεια μια «πνευματική άνοιξη». Η νύχτα μπορεί να είναι σκοτεινή και μεγάλη, αλλά σε όλο το μήκος του δρόμου μια μυστική και ακτινοβόλα αυγή φαίνεται να λάμπει στον ορίζοντα. «Μὴ καταισχύνῃς ἡμᾶς ἀπὸ τῆς προσδοκίας ἡμῶν, Φιλάνθρωπε!»

π. Αλέξανδρος Σμέμαν, Μεγάλη Σαρακοστή – Πορεία προς το Πάσχα, 11η έκδοση, Εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 2006

Μεγάλη Τεσσαρακοστή

 Η περίοδος της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι περίοδος προετοιμασίας για τον εορτασμό της Αναστάσεως του Χριστού. Είναι το ζωντανό σύμβολο ολόκληρης της ζωής του ανθρώπου, που πρόκειται να πληρωθεί με τη δική του ανάσταση από τους νεκρούς μαζί με τον Χριστό. Είναι περίοδος ανανέωσης της αφιέρωσης: προσευχής, νηστείας, ελεημοσύνης. Είναι καιρός μετανοίας, πραγματικής ανανέωσης του νοός, των καρδιών και πράξεών μας εναρμονιζόμενοι με τον Χριστό και τη διδασκαλία του. Είναι ο καιρός, κυρίως, για επιστροφή στις μεγάλες εντολές της αγάπης του Θεού και του πλησίον.

Μεγάλη Τεσσαρακοστή

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η Μεγάλη Τεσσαρακοστή δεν είναι περίοδος σκυθρωπότητας και νοσηρότητας. Αντιθέτως, είναι καιρός αγαλλιάσεως και καθαρότητος. Καλούμαστε «ν’ αλείψουμε την κεφαλή μας» και «να καθαρίσουμε τα σώματα και τις ψυχές μας». Οι πρώτοι ύμνοι της πρώτης ακολουθίας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής δίνουν τον σωστό τόνο της περιόδου:

«Τὸν τῆς Νηστείας καιρὸν φαιδρῶς ἀπαρξώμεθα πρὸς ἀγῶνας πνευματικοὺς ἑαυτοὺς ὑποβάλλοντες, ἁγνίσωμεν τὴν ψυχήν, τὴν σάρκα καθάρωμεν, νηστεύσωμεν ὥσπερ ἐν τοῖς βρώμασιν ἐκ παντὸς πάθους, τὰς ἀρετὰς τρυφῶντες τοῦ Πνεύματος· ἐν αἷς διατελοῦντες, πόθῳ ἀξιωθείημεν πάντες κατιδεῖν τὸ πάνσεπτον Πάθος Χριστοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ τὸ ἅγιον Πάσχα, πνευματικῶς ἐναγαλλιώμενοι.

Ἔλαμψεν ἡ χάρις σου, Κύριε, ἔλαμψεν ὁ φωτισμὸς τῶν ψυχῶν ἡμῶν· ἰδοὺ καιρὸς εὐπρόσδεκτος, ἰδοὺ καιρὸς μετανοίας» (Ύμνοι του εσπερινού).

Τη μετάνοιά μας ζητεί ο Θεός, όχι τις τύψεις μας. Λυπόμαστε για τις αμαρτίες μας, αλλά το πράττουμε εν χαρά για το έλεος του θεού. Απονεκρώνουμε τη σάρκα μας, αλλά το κάνουμε με τη χαρά της Αναστάσεως εις ζωήν αιώνιον. Ετοιμαζόμαστε κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής για την Ανάσταση, τόσο του Χριστού όσο και της δικής μας.

Η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής

Πρέπει να γίνει ειδικός λόγος σχετικά με τη νηστεία κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής. Γενικά μιλώντας, η νηστεία είναι αναγκαίο στοιχείο της χριστιανικής ζωής. Ο Χριστός νήστεψε και δίδαξε τους ανθρώπους να νηστεύουν. Ευλογημένη είναι η νηστεία όταν γίνεται μυστικά, δίχως επίδειξη και κατάκριση των άλλων (Ματθ. 6, 16· Ρωμ. 14). Ως σκοπό έχει την κάθαρση της ζωής μας, την ελευθέρωση των ψυχών και των σωμάτων μας από την αμαρτία, την ενίσχυση των ανθρώπινων δυνάμεών μας για την αγάπη του Θεού και των ανθρώπων, τον φωτισμό όλης της υπάρξεώς μας για κοινωνία με τη Μακαρία Τριάδα.

Οι ορθόδοξοι κανόνες για τη νηστεία της Σαρακοστής είναι οι μοναστικοί κανόνες. Από την Κυριακή της Απόκρεω και μετά, δεν επιτρέπεται καθόλου κρέας· κι έπειτα από την Κυριακή της Τυρινής και μέχρι το τέλος της Σαρακοστής, καθόλου αβγά ή γαλακτοκομικά προϊόντα. Αυτοί οι κανόνες δεν υφίστανται ως φαρισαϊκά «φορτία δυσβάστακτα» (Λουκ. 11, 46), αλλά ως ένα ιδανικό, για το οποίο πρέπει να παλέψουμε· όχι ως αυτοσκοπός, αλλά ως μέσον για πνευματική τελειότητα που στεφανώνεται από την αγάπη. Οι ακολουθίες συνεχώς μας το θυμίζουν:

«Νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, εὐάρεστον τῷ Κυρίῳ· ἀληθὴς νηστεία ἡ τῶν κακῶν ἀλλοτρίωσις, ἐγκράτεια γλώσσης, θυμοῦ ἀποχή, ἐπιθυμιῶν χωρισμός, καταλαλιᾶς, ψεύδους, καὶ ἐπιορκίας· ἡ τούτων ἔνδεια, νηστεία ἐστίν, ἀληθὴς καὶ εὐπρόσδεκτος» (Απόστιχα Εσπερινού Δευτέρας Α΄ Νηστειών).

Οι ακολουθίες της Μεγάλης τεσσαρακοστής μας εφιστούν την προσοχή στο αδιαμφισβήτητο σημείο πως δεν πρέπει να υπερηφανευόμαστε με την εξωτερική νηστεία, μιας και ούτε κι ο διάβολος τρώει ποτέ!

Η ασκητική νηστεία της Σαρακοστής διαρκεί από την Κυριακή της Απόκρεω μέχρι την Κυριακή του Πάσχα και καταλύεται μόνο μετά από την Αναστάσιμη θεία Λειτουργία. Γνωρίζοντας τη μεγάλη προσπάθεια στην οποία καλούνται, οι Χριστιανοί πρέπει να επιδείξουν κάθε επιμέλεια για να νηστέψουν όσο καλύτερα μπορούν, εν κρυπτώ, ώστε ο Θεός να τους δει και να τους ευλογήσει φανερά με μια αγία ζωή. Κάθε άνθρωπος πρέπει να κάνει ότι μπορεί καλύτερο υπό το φως του ιδανικού.

Κοντά στην ασκητική νηστεία της Σαρακοστής, μόνο οι Ορθόδοξοι ανάμεσα στους Χριστιανούς ασκούν και αυτό που ’ναι γνωστό ως ευχαριστιακή ή λειτουργική νηστεία. Αυτή η νηστεία δεν αναφέρεται στην κανονική αποχή από τις τροφές ως προετοιμασία για τη μετάληψη της Ευχαριστίας, αλλά σημαίνει νηστεία από την ίδια τη θεία Ευχαριστία.

Κατά τη διάρκεια του πενθήμερου κάθε εβδομάδας της Σαρακοστής, δεν τελείται στις Εκκλησίες η κανονική λειτουργία, διότι η λειτουργία έχει αναστάσιμο χαρακτήρα. Επειδή η Σαρακοστή είναι προετοιμασία για την Ανάσταση του Χριστού μέσω της ενθύμησης της αμαρτίας και του χωρισμού από τον Θεό, η λειτουργική τάξη απαλείφει τη θεία Λειτουργία κατά το πενθήμερο της εβδομάδος της Σαρακοστής. Για να μην στερηθούν όμως εντελώς οι πιστοί τη θεία Κοινωνία τις μέρες αυτές, τελείται η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων κάθε Τετάρτη και Παρασκευή το απόγευμα.

Ακόμα όμως και κατά τη Σαρακοστή, το Σάββατο και η Κυριακή παραμένουν ευχαριστιακές μέρες και η θεία Λειτουργία τελείται. Το Σάββατο τελείται η θεία Λειτουργία του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου, συνήθως με προσευχές για τους νεκρούς. Την Κυριακή έχουμε τη θεία Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου που ’ναι εκτενέστερη.

Η γνωστή διδασκαλία πως το Σάββατο και η Κυριακή δεν είναι ποτέ ημέρες νηστείας στην Ορθόδοξη Εκκλησία -ένα θέμα που εμφανίστηκε πριν από αιώνες εξαιτίας μιας διαμάχης με τη Λατινική Εκκλησία- αναφέρεται σ’ αυτή την ευχαριστιακή-λειτουργική νηστεία. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, μολονότι η ευχαριστιακή νηστεία καταλύεται τα Σάββατα και τις Κυριακές, η ασκητική νηστεία παραμένει αδιάκοπη μιας και αυτή η νηστεία είναι μια αδιάλειπτη προσπάθεια από την Κυριακή της Απόκρεω μέχρι το Πάσχα.

Οι ακολουθίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής

Οι καθημερινές ακολουθίες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερες μελωδίες, που παραπέμπουν και συμβάλλουν με τον τρόπο τους στον αγώνα της μετάνοιας. Η Ωραία Πύλη του Ιερού παραμένει κλειστή για να δηλώσει την απομάκρυνση του ανθρώπου, εξαιτίας της αμαρτίας, από τη Βασιλεία του Θεού. Ο στολισμός της Εκκλησίας γίνεται με ένα σκοτεινό χρώμα, συνήθως μωβ. Τα καθημερινά τροπάρια τονίζουν επίσης την ανάγκη της μεσιτείας των αγίων, παρακαλούν τον Θεό να ελεήσει, μέσω των αγίων Του, εμάς τους αμαρτωλούς.

Στον όρθρο το αργό «ἀλληλούια» αντικαθιστά το «Θεὸς Κύριος»… Η ψαλμωδία αυξάνει. Η υμνολογία αναφέρεται στην προσπάθεια της Σαρακοστής. Αναγνώσματα από τη Γένεση και τις Παροιμίες προστίθενται στους Εσπερινούς και η Προφητεία του Ησαΐα στην έκτη Ώρα. Καθένα από τα βιβλία αυτά διαβάζεται σχεδόν ολόκληρο κατά την περίοδο της Σαρακοστής. Αποστολικά και Ευαγγελικά αναγνώσματα δεν υπάρχουν διότι δεν έχουμε θεία Λειτουργία.

Σε όλες τις ακολουθίες διαβάζεται η Ευχή του Αγίου Εφραίμ του Σύρου, η οποία παρακαλεί τον Θεό για όλες εκείνες τις αρετές που ’ναι ιδιαίτερα απαραίτητες στη χριστιανική ζωή.

«Κύριε καὶ Δέσποτα τῆς ζωῆς μου, πνεῦμα ἀργίας, περιεργείας, φιλαρχίας καὶ ἀργολογίας μή μοι δῶς.

Πνεῦμα δὲ σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, ὑπομονῆς καὶ ἀγάπης, χάρισαί μοι τῷ σῷ δούλῳ.

Ναί, Κύριε Βασιλεῦ, δώρησαί μοι τοῦ ὁρᾶν τὰ ἐμὰ πταίσματα, καὶ μὴ κατακρίνειν τὸν ἀδελφόν μου, ὅτι εὐλογητὸς εἶ, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν».

Ο Εσπερινός με τον οποίο ξεκινά η Σαρακοστή ονομάζεται Εσπερινός της Συγγνώμης. Είναι έθος για τους πιστούς να ζητούν μεταξύ τους συγχώρεση, κατά τη διάρκεια αυτής της ακολουθίας, και να συγχωρούν ο ένας τον άλλο, ξεκινώντας έτσι τον στίβο της νηστείας συμφιλιωμένοι. Στην ακολουθία του Μεγάλου Αποδείπνου της πρώτης εβδομάδας, ψάλλεται ο κανόνας του Αγίου Ανδρέα Κρήτης. Πρόκειται για μία μακρά ποιητική σύνθεση, που το περιεχόμενο των στροφών της αναφέρεται στη μετάνοια και είναι εμπνευσμένο από θέματα βιβλικά· πριν από κάθε στροφή προηγείται το «ἐλέησόν με ὁ Θεὸς, ἐλέησόν με». Αυτός ο κανόνας επαναλαμβάνεται στον Όρθρο της πέμπτης εβδομάδος. Την Παρασκευή της ίδιας εβδομάδος ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος στην Παναγία, αλλά και η θεία Λειτουργία του Σαββάτου επίσης τιμά τη Θεοτόκο.

Κατά το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής τιμάται η μνήμη του Αγίου Θεοδώρου του Τήρωνος. Το δεύτερο, το τρίτο και το τέταρτο Σάββατο καλούνται Ψυχοσάββατα, διότι είναι αφιερωμένα στη μνήμη των νεκρών.

Οι ύμνοι που ψάλλονται κατά τα Ψυχοσάββατα εύχονται καθολικά για όλους τους κεκοιμημένους, ενώ, στον Όρθρο για τους νεκρούς, που καλείται «παράστασις» ή «παννυχίδα», γίνεται προσωπική μνεία σε κεκοιμημένους, με τη μνημόνευση συγκεκριμένων ονομάτων. Ευχές και ικεσίες προστίθενται στη θεία Λειτουργία, τα Γραφικά αποσπάσματα της οποίας αναφέρονται στους νεκρούς και στην εν Χριστώ σωτηρία τους γενικά.

Το Σάββατο, ακόμη και εκτός Σαρακοστής, είναι η μέρα που η Εκκλησία την έχει αφιερώσει στους κεκοιμημένους. Και αυτό διότι η ημέρα του Σαββάτου είναι η μέρα κατά την οποία ο Θεός ευλόγησε τη ζωή σε αυτό τον κόσμο. Εξαιτίας της αμαρτίας όμως, αυτή η μέρα συμβολίζει όλη την εδώ ζωή που καταλήγει στον θάνατο. Ακόμη και ο Χριστός, ο Κύριος της ζωής, κοιμήθηκε την ημέρα του Σαββάτου, «κατέπαυσεν… ἀπὸ πάντων τῶν ἔργων αὐτοῦ» (Εβρ. 4, 4) και «ἐπάτησε τῷ θανάτῳ τὸ θάνατον». Έτσι για την Εκκλησία της Καινής Διαθήκης, το Σάββατο γίνεται η κατάλληλη μέρα για μνημόνευση των νεκρών και για προσευχή υπέρ της σωτηρίας των ψυχών τους.

Η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων

Όπως έχουμε ήδη πει, η θεία Λειτουργία δεν τελείται στην Ορθόδοξη Εκκλησία κατά το πενθήμερο κάθε εβδομάδας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Για να μπορέσουν οι πιστοί να συνεχίσουν την προσπάθειά τους κατά τη Σαρακοστή ενισχυόμενοι από τη θεία Ευχαριστία, τελείται η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων. Η ακολουθία αυτή είναι πολύ παλαιά στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Επίσημα τη βρίσκουμε στους κανόνες του εβδόμου αιώνα, πράγμα που σημαίνει πως θεσμοθετήθηκε πολύ νωρίτερα.

«Ἐν πάσαις ταῖς τῆς ἁγίας Τεσσαρακοστῆς τῶν νηστειῶν ἡμέραις, παρεκτὸς τοῦ Σαββάτου, καὶ Κυριακῆς, καὶ τῆς ἁγίας τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἡμέρας, γινέσθω ἡ τῶν προηγιασμένων ἱερὰ λειτουργία» (52ος Κανόνας της Πενθέκτης).

Η Λειτουργία των προηγιασμένων Δώρων είναι μία βραδινή ακολουθία. Είναι ο σεμνοπρεπής Εσπερινός της Σαρακοστής με την προσθήκη της μετάδοσης της θείας Κοινωνίας. Δεν υπάρχει καθαγιασμός των ευχαριστιακών Δώρων σ’ αυτή τη Λειτουργία. Η θεία Κοινωνία χορηγείται από τα ευχαριστιακά δώρα που καθαγιάστηκαν στην αμέσως προηγούμενη κάθε φορά θεία Λειτουργία της Κυριακής (εκτός φυσικά αν μεσολαβήσει η εορτή του Ευαγγελισμού). Για αυτό το λόγο εξάλλου και ονομάζεται η Ακολουθία αυτή Λειτουργία των «Προηγιασμένων» Δώρων.

Η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων τελείται την Τετάρτη και την Παρασκευή το απόγευμα, μολονότι σε μερικές εκκλησίες μπορεί να τελείται σε μία μόνο από αυτές τις μέρες. Τελείται το απόγευμα, ύστερα από μία μέρα πνευματικής προετοιμασίας και ολικής αποχής. Ο πιστός όμως που δεν μπορεί να νηστέψει ολοκληρωτικά εξαιτίας αδυναμίας ή εργασίας, μπορεί να φάει ένα ελαφρύ γεύμα το πρωί.

Κατά τη διάρκεια των Ψαλμών του Εσπερινού, τα προηγιασμένα δώρα ετοιμάζονται για μετάληψη. Μεταφέρονται από την Αγία Τράπεζα, όπου έχουν διατηρηθεί από την προηγούμενη θεία Λειτουργία, όπου έχουν διατηρηθεί από την προηγούμενη θεία Λειτουργία, και τοποθετούνται στο τραπέζι της Προθέσεως. Ύστερα από τους εσπερινούς ύμνους διαβάζονται από την Παλαιά Διαθήκη η Γένεσις και οι Παροιμίες, μεταξύ των οποίων ο ιερεύς ευλογεί το γονατιστό εκκλησίασμα μ’ ένα αναμμένο κερί και με τα λόγια «Φῶς Χριστοῦ φαίνει πᾶσι», φανερώνοντας έτσι πως όλη η σοφία χορηγείται από τον Χριστό στην Εκκλησία μέσω των Γραφών και των Μυστηρίων. Αυτή η ευλογία απευθυνόταν πρωταρχικά στους κατηχούμενους, οι οποίοι ετοιμάζονταν να βαπτισθούν το Πάσχα και μετείχαν στην ακολουθία μέχρι εκείνο το σημείο της Λειτουργίας, απ’ όπου ξεκινούσαν πια όσα απευθύνονταν αποκλειστικά και μόνο στους βαπτισμένους πιστούς.

Ύστερα από τα αναγνώσματα, ο εσπερινός ψαλμός 140 ψάλλεται σεμνοπρεπώς και συνοδεύεται από προσφορά θυμιάματος. Τότε μετά τη συναπτή και την εκφώνηση, κατά την οποία απελύοντο παλαιότερα οι κατηχούμενοι, τα προηγιασμένα Δώρα φέρονται στην Αγία Τράπεζα με μία ιεροπρεπή σιωπηλή πομπή. Ο ύμνος της εισόδου καλεί τους πιστούς σε κοινωνία:

Νῦν αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν σὺν ἡμῖν ἀοράτως λατρεύουσιν ἰδοὺ γὰρ εἰσπορεύεται ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης· ἰδοὺ θυσία μυστικὴ τετελειωμένη δορυφορεῖται· πίστει καὶ πόθῳ προσέλθωμεν, ἵνα μέτοχοι ζωῆς αἰωνίου γενώμεθα. Ἀλληλούϊα.

Έπειτα από τη συναπτή και τις ευχές, αναγιγνώσκεται το Πάτερ ἡμῶν και οι πιστοί μεταλαμβάνουν της θείας Κοινωνίας ενώ ψάλλεται ο στίχος του 33ου Ψαλμού «Γεύσασθε καὶ ἴδετε ὅτι χρηστὸς ὁ Κύριος. Ἂλληλούϊα». Κατόπιν, ψάλλονται οι ύμνοι της απολύσεως και οι πιστοί αναχωρούν με την ευχή ο Θεός, που «διὰ τὴν ἄφατόν σου πρόνοιαν καὶ πολλὴν ἀγαθότητα ἀγαγὼν ἡμᾶς εἰς τὰς πανσέπτους ἡμέρας ταύτας πρὸς καθαρισμὸν ψυχῶν καὶ σωμάτων», να μας ευλογήσει και να ευδοκήσει ώστε «τὸν ἀγῶνα τὸν καλὸν ἀγωνίσασθαι, τὸν δρόμον τῆς νηστείας ἐκτελέσαι… καὶ ἀκατακρίτως φθάσαι προσκυνῆσαι καὶ τήν ἁγίαν Ἀνάστασιν» του Χριστού.

Η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων θεωρείται εκ παραδόσεως ότι είναι έργο του Αγίου Γρηγορίου Πάπα Ρώμης, που εμφανίστηκε κατά τον έκτο αιώνα. Ωστόσο, η ακολουθία που τελείται σήμερα είναι ξεκάθαρα ένα εμπνευσμένο λειτουργικό δημιούργημα του Χριστιανικού Βυζαντίου.

Οι Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής

Κάθε μια από τις Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής έχει το δικό της ξεχωριστό θέμα. Η πρώτη Κυριακή καλείται Κυριακή της Ορθοδοξίας. Πρόκειται για μία ιστορική εορτή ανάμνησης της αναστηλώσεως των ιερών εικόνων στις εκκλησίες, το έτος 843, μετά τη διάσωση της ορθόδοξης διδασκαλίας από την αίρεση των εικονοκλαστών. Το πνευματικό θέμα της ημέρα είναι κατ’ αρχάς η νίκη της πραγματικής πίστης: «αὕτη ἐστὶν ἡ νίκη ἡ νικήσασα τὸν κόσμον, ἡ πίστις ἡμῶν» (Α΄ Ιωάν. 5, 4). Σε δεύτερο επίπεδο, οι εικόνες των αγίων μαρτυρούν πως ο άνθρωπος, πλασμένος «κατ᾿ εἰκόνα καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν Θεοῦ» (Γεν, 1, 26), καθίσταται άγιος και θεοειδής μέσω της καθάρσεως του εαυτού του ως εικόνας του Θεού.

Τη δεύτερη Κυριακή των Νηστειών τιμούμε τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά. Ήταν ο Άγιος Γρηγόριος που κατέθεσε ζωντανή τη μαρτυρία πως οι άνθρωποι μπορούν να θεωθούν με τη Χάρη του Θεού ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι και, πως ακόμη και σ’ αυτή τη ζωή μπορούν οι άνθρωποι να μετάσχουν στο άκτιστο φως της θεϊκής δόξας, περνώντας μέσα από νηπτικό αγώνα προσευχής και νηστείας.

Η Τρίτη Κυριακή των Νηστειών είναι η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Ο σταυρός στέκεται στο μέσον της Εκκλησίας, καταμεσής της Σαρακοστής, όχι απλά για να θυμίζει στους ανθρώπους την ἐν Χριστῷ λύτρωση και να διατηρεί εναργή ενώπιόν τους τον στόχο των προσπαθειών τους, αλλά και για να προσκυνάται ως η πραγματικότητα εκείνη με την οποία ο άνθρωπος πρέπει να ζήσει για να σωθεί… Γιατί στον σταυρό του Χριστού ενυπάρχει «Θεοῦ δύναμις καὶ Θεοῦ σοφία» για όσους έχουν γνωρίσει τη σωτηρία (Α΄ Κορ. 1, 24).

Η Τέταρτη Κυριακή των Νηστειών είναι αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Σιναΐτη, ο οποίος αποκαλείται και Ιωάννης της Κλίμακος, επειδή συνέγραψε το πολύτιμο έργο «Η Κλίμαξ». Ηγούμενος της Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά, ο Άγιος Ιωάννης (6ος αιώνας) στέκει μάρτυς της βίαιης προσπάθειας που απαιτείται για την είσοδο του ανθρώπου στη Βασιλεία του Θεού (βλ. Ματθ. 10, 12). Ο πνευματικός αγώνας του Χριστιανού είναι πραγματικός – «οὐκ ἔστιν ἡμῖν ἡ πάλη πρὸς αἷμα καὶ σάρκα, ἀλλὰ πρὸς τὰς ἀρχάς, πρὸς τὰς ἐξουσίας, πρὸς τοὺς κοσμοκράτορας τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου, πρὸς τὰ πνευματικὰ τῆς πονηρίας ἐν τοῖς ἐπουρανίοις» (Εφ. 6, 12). Ο Άγιος Ιωάννης ενθαρρύνει τους πιστούς στην προσπάθειά τους, διότι, σύμφωνα με τον Κύριο, «ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος, οὗτος σωθήσεται» (Ματθ. 24, 13).

Την Πέμπτη Κυριακή τιμούμε τη μνήμη της Αγίας Μαρίας της Αιγυπτίας, της μετανοημένης πόρνης. Η Αγία Μαρία μαρτυρεί πρώτα απ’ όλα πως κανένα πλήθος αμαρτιών και κακίας δεν μπορεί να κρατήσει μακριά από τον Θεό έναν άνθρωπο, που έχει πραγματικά μετανοήσει. Ο ίδιος ο Χριστός έχει έρθει «καλέσαι ἁμαρτωλοὺς εἰς μετάνοιαν» και για να σώσει τους ανθρώπους από τις αμαρτίες (Λουκ. 5, 32). Ακόμη, η Αγία Μαρία μας διδάσκει πως δεν είναι ποτέ πολύ αργά στη ζωή, ή στη Σαρακοστή, για να μετανοήσουμε. Ο Χριστός με χαρά θα δεχθεί όλους εκείνους που έρχονται σ’ Αυτόν ακόμη και την ενδεκάτη ώρα της ζωής τους. Αλλά ο ερχομός τους πρέπει να ’ναι αποτέλεσμα μιας σοβαρής και ειλικρινούς μετάνοιας.

π. Θωμάς Χόπκο, Δόγμα και λατρεία Βασικό εγχειρίδιο για την ορθόδοξη πίστη, Τόμος: 1ος, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2014

Η Αγία και Μεγάλη Τεσσαρακοστή

 Η Μεγάλη Σαρακοστή είναι μία άνοιξη μέσα στην άνοιξη. Είναι Παράδεισος και Ουρανός και αληθινή Όαση μέσα στην απεραντοσύνη της Σαχάρας της κοινωνίας.

Η κατανυκτικότατη εποχή της Μεγάλης Σαρακοστής σε όλο τον κόσμο γίνεται δεκτή με ιδιαίτερη χαρά και ξεχωριστή αγαλλίαση. Στη Ρωσία μάλιστα όπως αναφέρει ο γνωστός συγγραφέας Αλ. Σμέμαν τα δικαστήρια και τα θέατρα αργούσαν και την πρώτη και τελευταία εβδομάδα και τα παιδιά ακόμη περιόριζαν τα παιχνίδια τους. (Μεγ. Σαρακοστή σ. 115). Αυτή η σπουδαιότατη περίοδος έχει απαράμιλλο πλούτο και ανυπέρβλητη χάρη. Θα σταθούμε στις ιερές Ακολουθίες.

Πρώτη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι ο Κατανυκτικός Εσπερινός των Κυριακών. Ο Εσπερινός και ο Όρθρος δημιουργήθηκαν στη Μονή του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα και απ’ εκεί διεδόθηκαν σε όλη την Εκκλησία. Ο Κατανυκτικός Εσπερινός πέραν των θαυμασίων ψαλμών 103, 140 και 141 και του αρχαιοτάτου ύμνου «Φῶς Ἱλαρόν» είναι εμπλουτισμένος με κατανυκτικούς ύμνους όπως με το τροπάριο «Ἤθελον δάκρυσιν ἐξαλεῖψαι τῶν ἐμῶν πταισμάτων, Κύριε, τὸ χειρόγραφον καὶ τὸ ὑπόλοιπον τῆς ζωῆς μου διὰ μετανοίας εὐαρεστῆσαί Σε, ἀλλ᾿ ὁ ἐχθρὸς ἀπατᾳ με καὶ πολεμεῖ τὴν ψυχήν μου, Κύριε, πρὶν εἰς τέλος ἀπόλωμαι, σῶσόν με» (ήχος δ΄).

Ιδιαίτερης ομορφιάς και χάριτος είναι τα εναλλασσόμενα Προκείμενα «Μὴ ἀποστρέψῃς τὸ πρόσωπόν Σου ἀπὸ τοῦ παιδός Σου ὅτι θλίβομαι· ταχὺ ἐπάκουσόν μου· πρόσχες τῇ ψυχῇ μου καὶ λύτρωσαι αὐτήν» και «Ἔδωκας κληρονομίαν τοῖς φοβουμένοις τὸ Ὄνομά Σου, Κύριε». Και τα δυο αυτά καταπληκτικά εσπέρια είναι ψαλμικοί στίχοι (Ψ. 68, 18 και 60, 6).

Μεγάλη Τεσσαρακοστή

Δεύτερη ιερή Ακολουθία είναι το Μέγα Απόδειπνον. Αυτό τελείται όλη τη μεγάλη Σαρακοστή και τις μέρες Δευτέρα έως Πέμπτη και αποτελείται από πολλούς ψαλμούς, ευχές και ύμνους. Ο δεσπόζων ύμνος που ψάλλεται πολλές φορές είναι ο γνωστός «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ᾿ ἡμῶν γενοῦ· ἄλλον γὰρ ἐκτός Σου βοηθὸν ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν. Κύριε τῶν δυνάμεων, ἐλέησον ἡμᾶς». Ο υπέροχος ύμνος εμπνεύστηκε προφανώς από τον ψαλμικό στίχο «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ᾿ ἡμῶν» (Ψαλμός 45, 8). Με αυτό τον στίχο του Δαβίδ ο αγωνιστής Λυκούργος Λογοθέτης το 1822 ενθουσίασε και τόνωσε τους συμπατριώτες του και κατόρθωσε να εμποδίσει την απόβαση των Τούρκων στην ηρωοτόκο Σάμο (Κ. Καλλινίκου, Ὁ ἱερός Ψαλτὴρ ἐν τῇ πράξει, Θεσσαλονίκη 1927, σ. 34-35). Χωρίς αμφιβολία καταπληκτικοί είναι και οι ύμνοι «Μεθ᾿ ἡμῶν ὁ Θεός, γνῶτε ἔθνη καὶ ἡττᾶσθε. ὅτι μεθ᾿ ἡμῶν ὁ Θεός» (Λόγια του προφήτη Ησαΐα κεφ. 8ο, 9-18) και «Παναγία Δέσποινα Θεοτόκε, πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν».

Τρίτη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι η Λειτουργία των Προηγιασμένων Δώρων. Αυτή τελείται συνήθως Τετάρτη και Παρασκευή (γίνεται και Δευτέρα, Τρίτη και Πέμπτη) για συχνότερη συμμετοχή των πιστών στο Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας. Επειδή την πένθιμη περίοδο της Μεγάλης Σαρακοστής δεν μπορεί να τελεσθεί τις καθημερινές πλην Σαββάτου πανηγυρική λειτουργία επινοήθηκε αυτή η μορφή, ώστε να έχουν την δυνατότητα οι χριστιανοί συνεχούς θείας μεταλήψεως. Η Λειτουργία συνδέεται συνήθως με την ακολουθία του Εσπερινού (ή του Όρθρου). Σύμφωνα με την Τυπική Διάταξη διαβάζονται 15 ψαλμοί (119-133) που συνήθως λέγονται «Προς Κύριον», αναγνώσματα από την Π. Διαθήκη (συνήθως Γενέσεως, Παροιμιών και Ιώβ) και 10 τροπάρια της ημέρας. Όλα τα λόγια της Λειτουργίας είναι χρυσά λόγια, όπως «Φῶς Χριστοῦ φαίνει πᾶσι», «νῦν αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν σὺν ἡμῖν ἀοράτως λατρεύουσιν· ἰδοὺ Θυσία μυστικὴ τετελειωμένη δορυφορεῖται· πίστει καὶ πόθῳ προσέλθωμεν, ἵνα μέτοχοι Ζωῆς ἀιωνίου γενώμεθα» (χερουβικός ύμνος) και ακόμη «ἁγίασον πάντων ἡμῶν τὰς ψυχὰς καὶ τὰ σώματα ἁγιασμῷ ἀναφαιρέτῳ» (ευχή του ιερέως προ του Πάτερ Ἡμῶν). Ιδιαίτερη γλυκύτητα έχει ο ύμνος του Δαβίδ «Κατευθυνθήτω ἡ προσευχή μου, ὡς θυμίαμα ἐνώπιόν σου, ἔπαρσις τῶν χειρῶν μου, θυσία ἑσπερινή» (Ψ. 140, 2). Ο διάσημος μουσουργός Σαίν Σάν όταν άκουσε στην Αλεξάνδρεια μέλος Βυζαντινό έμεινε κατάπληκτος και είπε «Ευχαρίστως θα εθυσίαζα όλα τα έργα μου, εάν ημπορούσα να γράψω μέλη σαν αυτά» (Ν. Τσιγκούλη, Η Βυζαντινή Μουσική ως ελληνοχριστιανική παράδοσις, Αθήνα 1967, σ. 34).

Τέταρτη και δημοφιλέστερη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι Οι Χαιρετισμοί της Θεοτόκου. Τελούνται κάθε Παρασκευή βράδυ. Εξαίρετος ύμνος είναι το «Τῇ Ὑπερμάχῳ Στρατηγῷ τὰ νικητήρια» που έγινε τον Αύγουστο του 626 μ.Χ. όταν ο Άβαροι πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη και η Πόλη των ονείρων μας λυτρώθηκε ως εκ θαύματος. Σύμφωνα με τους ερευνητές το υπέροχο Κοντάκιο «Ἄγγελος Πρωτοστάτης… Ὦ Πανύμνητε Μῆτερ» που είναι εξύμνηση του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, της Γεννήσεως του Σωτήρα και προτροπή ηθική όπως «ξένον Τόκον ἰδόντες ξενωθῶμεν τοῦ κόσμου τὸν νοῦν εἰς τὸν οὐρανὸν μεταθέντες…» δημιουργήθηκε τον 6ο μ.Χ. αι. πιθανότατα από τον Πίνδαρο της εκκλησιαστικής μας ποιήσεως Ρωμανό τον Μελωδό. Ο λαμπρός Κανόνας «Ἀνοίξω τὸ στόμα μου…» συνθέθηκε τον 9ο μ.Χ. αι. από τον σπουδαίο ποιητή της Σικελίας Ιωσήφ. Το όνομά του κρύβεται στην ένατη Ωδή (Ἵνα σοι πιστοί… Ὤφθης φωτισμός… Στῶμεν εὐλαβῶς… Ἡ περιστερά… Φεῖσαι ὁ Θεός…). Οι ευχές του Αποδείπνου «Καὶ δὸς ἡμῖν Δέσποτα…» και «Ἄσπιλε, Ἀμόλυντε…» είναι έργα του 11 μ.Χ. αι. Η Θεοτόκος είναι κατά Μέγα Βασίλειο «προφήτις», κατά Γρηγόριο Θεολόγο «θεὸς μετὰ τὸν Θεόν» και κατά Χρυσόστομο το πιο μεγάλο θαύμα του κόσμου. Ο πιο μεγάλος έπαινος της Παρθένου βρίσκεται στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο (1, 28). Εκεί ο αρχάγγελος Γαβριήλ την ονομάζει «Κεχαριτωμένη». Αυτό το όνομα άκουσε στον ουρανό από την Αγία Τριάδα και αυτό έφερε στη γη. Το τελευταίο τροπάριο της Ακολουθίας το λέγει καθαρότατα: «Τὴν ὡραιότητα τῆς παρθενίας σου… ὁ Γαβριὴλ καταπλαγεὶς ἐβόα… τὶ δὲ ὀνομάσω σε ἀπορῶ καὶ ἐξίσταμαι· διὸ ὡς προσετάγην βοῶ σοι, χαῖρε ἡ Κεχαριτωμένη».

Πέμπτη και Έκτη Ακολουθία οι Ακολουθίες της Κυριακής, δηλαδή ο Εσπερινός του Σαββάτου και ο Όρθρος της Κυριακής. Ο εκδοτικός οίκος «ΑΣΤΗΡ» Παπαδημητρίου έχει κυκλοφορήσει με την παραπάνω ονομασία ωραιότατο μικρού σχήματος βιβλίο. Έτσι ο πιστός έχει τους ύμνους των Κυριακών και στους 8 ήχους. Είναι δηλαδή μια επιτομή της Παρακλητικής ή Οκτωήχου. Η Κυριακή είναι κορυφαία μέρα της εβδομάδας. Είναι αφιερωμένη στη λαμπροφόρο και ζωηφόρο Ανάσταση του Χριστού. Όλοι οι ύμνοι είναι αναστάσιμοι. Από τον εσπερινό ας θυμηθούμε ιδιαίτερα τα 8 αναστάσιμα απολυτίκια: «Τοῦ λίθου σφραγισθέντος», «Ὅτε κατῆλθες», Εὐφραινέσθω τὰ οὐράνια», Τὸ φαιδρὸν τῆς ἀναστάσεως κήρυγμα», «Τὸν συνάναρχον Λόγον», «Ἀγγελικαὶ δυνάμεις», «Κατέλυσας τῷ σταυρῷ σου τὸν θάνατον» και «Ἐξ ὕψους κατῆλθες». Δίκαια η Εκκλησία μας λέγεται Εκκλησία της Αναστάσεως, γιατί στηρίζεται πάνω σε άδειο Τάφο. Πρώτος ο ιερός Χρυσόστομος με τετράγωνη λογική παρατήρησε ότι ο μαρτυρικός θάνατος 10 Αποστόλων (αφαιρείται ο αυτοκτονήσας Ιούδας και ο Ιωάννης που έφθασε σε βαθιά γεράματα) αποτελεί την απόδειξη της Αναστάσεως του Κυρίου (Ε.Π. 50, 593). Με άλλα λόγια δεν ήταν δυνατόν 10 άνθρωποι να χάσουν περιουσίες, οικογένειες και ζωές για μια αόριστη φήμη. Οι Απόστολοι είδαν, άκουσαν και ψηλάφισαν τον Κύριο.

Έβδομη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι η Λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου. Τελείται 10 φορές το χρόνο (Του Αγίου Βασιλείου, παραμονές Χριστουγέννων και Θεοφανείων, 5 Κυριακές Μεγ. Σαρακοστής πλην Βαΐων και Μεγ. Πέμπτη και Μέγα Σάββατο). Έχει υπέροχες μεγάλες ευχές. Αξίζει να θυμηθούμε δυο μικρά τεμάχια από δυο Ευχές, ένα προ του Καθαγιασμού των Τιμίων Δώρων και ένα μετά τον Καθαγιασμό. Το πρώτο είναι: «…Καὶ κατελθὼν διὰ τοῦ Σταυροῦ εἰς τόν ᾍδην, ἵνα πληρώσῃ ἑαυτοῦ τὰ πάντα, ἔλυσε τάς ὀδύνας τοῦ θανάτου· καὶ ἀναστὰς τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ, καὶ ὁδοποιήσας πάσῃ σαρκὶ τὴν ἐκ νεκρῶν ἀνάστασιν, καθότι οὐκ ἦν δυνατὸν κρατεῖσθαι ὑπὸ τῆς φθορᾶς τὸν ἀρχηγόν τῆς ζωῆς ἐγένετο ἀπαρχὴ τῶν κεκοιμημένων, πρωτότοκος ἐκ τῶν νεκρῶν, ἵνα ἦ Αὐτὸς τὰ πάντα ἐν πᾶσι πρωτεύων…». Το δεύτερο τεμάχιο είναι: «…τὰ νήπια ἔκθρεψον· τὴν νεότητα παιδαγώγησον· τὸ γῆρας περικράτησον· τοὺς ὀλιγοψύχους παραμύθησαι· τοὺς ἐσκορπισμένους ἐπισυνάγαγε· τοὺς πεπλανημένους ἐπανάγαγε, καὶ σύναψον τῇ ἁγίᾳ σου καθολικῇ, καὶ ἀποστολικῇ Ἐκκλησίᾳ. Τοὺς ὀχλουμένους ὑπὸ πνευμάτων ἀκαθάρτων ἐλευθέρωσον· τοῖς πλέουσι σύμπλευσον· τοῖς ὁδοιποροῦσι συνόδευσον· χηρῶν πρόστηθι· ὀρφανῶν ὑπεράσπισον· αἰχμαλώτους ῥῦσαι· νοσοῦντας ἴασαι…». Η Θεία Λειτουργία είναι το ωραιότερο ποίημα των αιώνων. Ο Ρώσος Λογοτέχνης Νικόλαος Γκογκόλ στο λαμπρό μικρό βιβλίο του με τον τίτλο «Λειτουργία» (σ. 100) γράφει: «Αν ο κόσμος δεν έχει καταστραφεί τούτο οφείλεται στη Θεία Λειτουργία». Λόγια συγκλονιστικά. Λόγια αληθινά. Ο Άγιος Χρυσόστομος ωραιότατα παρατηρεί ότι ο Θεός τις 7 μέρες της εβδομάδας δεν τις χώρισε σε δυο ίσα τμήματα, ώστε να κρατήσει το ένα και το άλλο να δώσει στους ανθρώπους, αλλά έδωκε τις 6 σε μας και κράτησε τη μία και από αυτή θέλει να του προσφέρουμε 2 ώρες. Και όμως ούτε τις 2 προσφέρουμε για να παρακολουθήσουμε τη Θεία Λειτουργία (Ε.Π. 49, 363). Τόσο άδικοι και αχάριστοι είμαστε.

Όγδοη ιερή Ακολουθία της Μεγάλης Σαρακοστής είναι ο Μέγας Κανών. Ψάλλεται την Τετάρτη εσπέρας της πέμπτης εβδομάδας των νηστειών. Αποτελείται από 250 τροπάρια και 11 ειρμούς και μερικά ακόμη προς τιμήν της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας και προς τιμήν του Αγίου Ανδρέα από τη Δαμασκό, του Ιεροσολυμίτη και επισκόπου της Κρήτης. Ο άγιος έζησε 660-740 μ.Χ. Είναι ο εφευρέτης των Κανόνων. Είναι ο δημιουργός της τρίτης και πιο ένδοξης περιόδου της εκκλησιαστικής μας υμνογραφίας. Οι άλλες περίοδοι είναι τα πρώτα 300 χρόνια της Εκκλησίας (εποχή διαφόρων τροπαρίων) και τα έτη 300-700 μ.Χ. περίοδος Κοντακίων. Ο Μέγας Κανών είναι δάσος πνευματικό και ανθόκηπος του Πνεύματος. Δεκάδες μορφές της Π. Διαθήκης και άλλες τόσες της Κ. Διαθήκης παρελαύνουν στο ποιητικό αυτό αριστούργημα. Επειδή είναι ο κατ’ εξοχήν Κανών της μετανοίας αυτός είναι ο λόγος που δεν παραλείπεται η Β΄ Ωδή ως πένθιμη. Ωραιότατα άνθη είναι τα τροπάρια «Πόθεν ἄρξομαι θρηνεῖν τὰς τοῦ ἀθλίου μου βίου πράξεις, ποίαν ἀπαρχὴν ἐπιθήσω, Χριστέ, τῇ νῦν θρηνῳδίᾳ…», «Ὁ Νόμος ἠσθένησεν, ἀργεῖ τὸ Εὐαγγέλιον…». Χωρίς αμφιβολία η καρδιά του Μεγάλου Κανόνος είναι το κοντάκιον «Ψυχή μου, ψυχή μου, ἀνάστα, τί καθεύδεις; τὸ τέλος ἐγγίζει καὶ μέλλεις θορυβεῖσθαι· ἀνάνηψον οὖν, ἵνα φείσηταί σου Χριστὸς ὁ Θεός, ὁ πανταχοῦ παρὼν καὶ τὰ πάντα πληρῶν». Πραγματικό διαμάντι. Ο ασύγκριτος ι. Χρυσόστομος είχε απόλυτο δίκιο όταν λακωνικά έλεγε: «Οὐδὲν οὕτως ἀνίστησι ψυχήν… ὡς θεῖον ἆσμα» (Ε.Π. 55, 156).

Νευράκης Νικόλαος, Το κατανυκτικό Τριώδιο, Αθήνα, 1995

Η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής

 Μεταξύ των μακρών νηστειών του έτους η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η αρχαιότερη και αυστηρότερη περίοδος νηστείας. Μαζί με τη νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής ανάγει την αρχή της σ’ αυτή την αποστολική εποχή, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από αδιαμφισβήτητες ιστορικές μαρτυρίες που έχουμε.

Αφετηρία και πυρήνα αυτής της νηστείας θα πρέπει να θεωρήσουμε την αρχαιότατη νηστεία προ του Πάσχα, η οποία καθιερώθηκε εις ανάμνησιν των παθών του Κυρίου και ως περίοδος προπαρασκευής των πιστών για την εορτή του Πάσχα και των κατηχουμένων για το Βάπτισμα. Οι Αποστολικές Διαταγές συνδέουν την καθιέρωση της νηστείας του Πάσχα με τα λόγια του Κυρίου «ὅταν ἀπαρθῇ ἀπ᾿ αὐτῶν ὁ νυμφίος, τότε νηστεύσουσιν ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις» (Μαρκ. 2,20˙ Ματθ. 9,15˙ Λουκ. 5,35). «Ἐκεῖναι αἱ ἡμέραι» είναι κατά τις Διαταγές αυτές κατά τις οποίες ο Κύριος και Νυμφίος «ἤρθη ἀφ᾿ ἡμῶν ὑπὸ τῶν ψευδωνύμων Ἰουδαίων καὶ σταυρῷ προσεπάγη “καὶ μετὰ ἀνόμων ἐλογίσθη”. Διὸ παραινοῦμεν καὶ ὑμῖν νηστεύειν ταύτας, ὡς καὶ ἡμεῖς ἐνηστεύσαμεν ἐν τῷ ληφθῆναι αὐτὸν ἀφ᾿ ἡμῶν ἂχρις ἑσπέρας».[1]

Ο χρόνος της νηστείας προ του Πάσχα αρχικά δεν ήταν ούτε και ο ίδιος σε όλες τις τοπικές Εκκλησίες. Υπήρχε δηλαδή στην πρώτη Εκκλησία ελευθερία και όχι απόλυτη ομοιομορφία. Ποικιλία ακόμη παρατηρούμε και στον τρόπο, με τον οποίο νήστευαν οι χριστιανοί αυτήν την περίοδο.

νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής

Πότε ακριβώς εμφανίζεται η Τεσσαρακοστή ως περίοδος νηστείας προ της εορτής του Πάσχα, είναι δύσκολο να καθορισθεί με ακρίβεια. Μία αναφορά στην Τεσσαρακοστή του 5ου Κανόνος της Α΄ οικουμενικής Συνόδου, που συνήλθε στη Νίκαια της Βιθυνίας, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κατά την εποχή που συγκλήθηκε η Σύνοδος (325 μ.Χ.) η Τεσσαρακοστή αποτελούσε καθιερωμένο θεσμό σ’ ολόκληρη την Εκκλησία.

Άλλες ιστορικές μαρτυρίες, όπως αυτή του ιστορικού Ευσέβιου Καισαρείας,[2] αναφέρονται ακόμη σαφέστερα στην ύπαρξη της Τεσσαρακοστής και συνδέουν την καθιέρωσή της ως περιόδου νηστείας και πνευματικής προπαρασκευής για το Πάσχα με την τεσσαρακονθήμερη νηστεία του Κυρίου και των προφητών Μωυσή και Ηλία.

Όπως στην αρχική νηστεία προ του Πάσχα, έτσι και στη νηστεία της Τεσσαρακοστής υπήρχε μεγάλη ποικιλία από τόπο σε τόπο μέχρι την οριστική διαμόρφωσή της. Διαφορές υπήρχαν και στον υπολογισμό της χρονικής διάρκειάς της και στον τρόπο, με τον οποίο οι χριστιανοί τηρούσαν τη νηστεία.

Αυτό όμως που με ασφάλεια μπορούμε να υποστηρίξουμε είναι ότι ανέκαθεν η νηστεία της Τεσσαρακοστής ήταν πολύ αυστηρή νηστεία. Ο 69ος Κανών των αγίων Αποστόλων απειλεί με καθαίρεση τους κληρικούς και με αφορισμό τους λαϊκούς, που δεν νηστεύουν «τὴν ἁγίαν Τεσσαρακοστὴν τοῦ Πάσχα». Κατά τον 50ό Κανόνα της τοπικής Συνόδου της Λαοδικείας (συγκλήθηκε γύρω στο 360 μ.Χ.) «δεῖ πᾶσαν τὴν Τεσσαρακοστὴν νηστεύειν ξηροφαγοῦντες».

Ως προς τα είδη τροφών και ποτών, από τα οποία έπρεπε οι χριστιανοί να απέχουν, η αρχή που από ενωρίς επικράτησε ήταν ότι οι νηστεύοντες απέχουν από τροφές εξ αίματος (κρέας – ψάρια), από τροφές ζωικής προελεύσεως (γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά) και από τον οίνο. Ο τύπος νηστείας για όλη την Τεσσαρακοστή ήταν να παραμένουν οι χριστιανοί άσιτοι μέχρι την ένατη ώρα (3 μ.μ.) και να απέχουν από τις τροφές που αναφέραμε κατά το γεύμα.

Το όνομα Τεσσαρακοστή που προσέλαβε ή προ του Πάσχα μακρά περίοδος νηστείας, συνδέεται σίγουρα με τον αριθμό των σαράντα ημερών νηστείας που η περίοδος περιλαμβάνει. Οι Αποστολικές Διαταγές συνιστώντας τον εορτασμό διαφόρων χριστιανικών εορτών, προσθέτουν: «Μεθ᾿ ἃς ὑμῖν φυλακτέα ἡ νηστεία τῆς Τεσσαρακοστῆς, μνήμην περιέχουσα τῆς τοῦ Κυρίου πολιτείας τε καὶ νομοθεσίας».[3]

Ότι το όνομα Τεσσαρακοστή σχετίζεται με τον αριθμό των σαράντα ημερών νηστείας, φαίνεται και από τα όσα μας λένε οι Αποστολικές Διαταγές στη συνέχεια:

«Ἐπιτελείσθω δὲ ἡ νηστεία αὕτη πρὸ τῆς νηστείας τοῦ Πάσχα (προφανώς εννοούν τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας), ἀρχομένη μὲν ἀπὸ Δευτέρας (της Καθαράς δηλαδή), πληρουμένη δὲ εἰς Παρασκευὴν (την παραμονή του Σαββάτου του Λαζάρου). Μεθ᾿ ἅς (τις σαράντα ημέρες της Τεσσαρακοστής) ἀπονηστεύσαντες ἂρξασθε τῆς ἁγίας τοῦ Πάσχα ἑβδομάδος, νηστεύοντες αὐτὴν πάντες μετὰ φόβου καὶ τρόμου».[4]

Η Τεσσαρακοστή πολύ ενωρίς ονομάστηκε Μεγάλη. Ο χαρακτηρισμός αυτός της αποδόθηκε όχι μόνο για να διακρίνεται από τις άλλες μακρές νηστείες του έτους, αλλά και για να εξαρθεί η σημασία της: η αυστηρότητα της νηστείας και γενικότερα της ασκήσεως που προϋποθέτει και ο σκοπός χάριν του οποίου καθιερώθηκε, η πνευματική προετοιμασία μας δηλαδή για την κορυφαία εορτή του Πάσχα.

Η μεγάλη Τεσσαρακοστή όπως είναι γνωστό, αρχίζει από την Καθαρά Δευτέρα. Το διάστημα τριών εβδομάδων από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου, με την οποία αρχίζει η περίοδος του Τριωδίου («ανοίγει το Τριώδιο», λέει ο λαός μας), μέχρι την Κυριακή της Τυρινής που προηγείται, αποτελεί ένα προπαρασκευαστικό στάδιο, το οποίο μας προετοιμάζει για να εισέλθουμε στην Τεσσαρακοστή. Τα αγιογραφικά αναγνώσματα και η θαυμάσια υμνογραφία που πάλλει από κατάνυξη και συντριβή μας υπογραμμίζουν τη σημασία της αληθούς προσευχής, της ειλικρινής μετανοίας, της νηστείας και της εγκράτειας.

Η πρώτη εβδομάδα -που ονομάζεται και προσφωνήσιμος επειδή αποτελεί την εισαγωγή της όλης περιόδου- είναι απόλυτη, δηλαδή καταλύουμε εις πάντα όλες τις ημέρες και κατά την Τετάρτη και την Παρασκευή.

Τη δεύτερη εβδομάδα (από την Κυριακή του Ασώτου μέχρι των Απόκρεω) γίνεται κατάλυση εις πάντα όλες τις ημέρες, εκτός από την Τετάρτη και την Παρασκευή. Τις δύο αυτές ημέρες υπάρχει πλήρης νηστεία, όπως κατά τις ημέρες της Τεσσαρακοστής. Η εβδομάδα αυτή -και κυρίως η τρίτη Κυριακή- ονομάζεται των Απόκρεω, προφανώς διότι τότε σταματούμε να καταλύουμε το κρέας· κατά κάποιον τρόπο δηλαδή το αποχαιρετούμε, προκειμένου σε λίγο να αρχίσουμε τη νηστεία.

Η τρίτη εβδομάδα αρχίζει από τη Δευτέρα (μετά την Κυριακή των Απόκρεω) και λήγει την Κυριακή της Τυροφάγου. Την εβδομάδα αυτή -γνωστή ευρύτερα της Τυροφάγου- ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης την ονομάζει «προνήστιμον» και η υμνογραφία «προκαθάρσιον» εβδομάδα, επειδή κατ’ εξοχήν αυτή μας προετοιμάζει για να εισέλθουμε στην Τεσσαρακοστή. Κατά την εβδομάδα αυτή απαγορεύεται η κρεοφαγία και επιτρέπεται -όλες τις ημέρες- να καταλύουμε ψάρια, τυρί (και όλα τα άλλα γαλακτοκομικά είδη) και αυγά. Με την Κυριακή της Τυρινής κλείνει η προπαρασκευαστική περίοδος των τριών εβδομάδων και από την επόμενη εισερχόμαστε στη μεγάλη Τεσσαρακοστή.

Πώς πρέπει να νηστεύουμε σήμερα τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή; Όπως είπαμε ήδη, η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ήταν απαρχής ιδιαίτερα αυστηρή. Με ανάλογη αγωνιστική διάθεση επιδιώκουμε οι Ορθόδοξοι να την τηρούμε και σήμερα.

Με ιδιαίτερη αυστηρότητα νηστεύουμε την πρώτη ή αλλιώς Καθαρά Εβδομάδα. Πολλοί -και όχι μόνο μοναχοί- τηρούν το λεγόμενο τριήμερο· απέχουν δηλαδή από κάθε είδος τροφής κατά τις τρεις πρώτες ημέρες και κοινωνούν κατά την πρώτη λειτουργία των Προηγιασμένων. Άλλοι παραμένουν άσιτοι μέχρι την ώρα του Μεγάλου Αποδείπνου. Λάδι (και οίνο) καταλύουμε μόνο το Σάββατο και την Κυριακή.

Με τον ίδιο περίπου τρόπο οφείλουμε να νηστεύουμε και το άλλο διάστημα να της Τεσσαρακοστής. Αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, από λάδι απέχουμε όλες τις ημέρες της εβδομάδας και όχι μόνο την Τετάρτη και την Παρασκευή. Κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, σύμφωνα με τους Κανόνες, λάδι καταλύουμε μόνο το Σάββατο και την Κυριακή. Αν ορισμένοι τώρα καταλύουν λάδι και άλλες ημέρες (Δευτέρα, Τρίτη, Πέμπτη), αυτό θα πρέπει να γίνεται μόνο για λόγους αδυναμίας («δι᾿ ἀσθένειαν σωματικήν», όπως λέει ο 69ος Αποστολικός Κανών) και μετά από έγκριση του Πνευματικού τους.

Όπως είπαμε, κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή ανεμπόδιστα και υποχρεωτικά κατάλυση οίνου και ελαίου έχουμε μόνο τα Σάββατα και τις Κυριακές. Εξαίρεση επίσης γίνεται για την εορτή των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, κατά την οποία επιτρέπεται η κατάλυση οίνου και ελαίου και για την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου κατά την οποία καταλύουμε ψάρι.

Σε ό,τι αφορά την κατάλυση ιχθύων κατά την Κυριακή των Βαΐων υπάρχει διχογνωμία. Μερικά μοναστηριακά Τυπικά, το Τριώδιο και ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης συνιστούν την κατάλυση ιχθύων, αφ’ ενός για τη λήξη της νηστείας (η νηστεία της Μ. Τεσσαρακοστής λήγει το εσπέρας της Παρασκευής προ του Σαββάτου του Λαζάρου) και αφ’ ετέρου για να τιμηθεί ο θρίαμβος του Χριστού επί του θανάτου με την ανάσταση του Λαζάρου. Έτσι η Κυριακή των Βαΐων λογίζεται ως Δεσποτική εορτή. Αντίθετα, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης θεωρεί ως νεώτερη προσθήκη την αναγραφή του Τριωδίου, που συνιστά κατάλυση ιχθύων, και την αποκλείει.

Τι πρέπει να γίνεται; Έχουμε τη γνώμη ότι, λόγω και της γενικευμένης συνήθειας, για τους χριστιανούς του κόσμου μπορεί να ισχύει η επιεικέστερη εκδοχή, δηλαδή η κατάλυση ιχθύων. Αν αρχαία μοναστηριακά Τυπικά κι ένας Θεόδωρος Στουδίτης συνιστούν την κατάλυση για τους μοναχούς, είναι νοητό εμείς να την απαγορεύουμε στους λαϊκούς;

Ο ιδιαίτερος τόνος αυστηρότητας που χαρακτηρίζει τη νηστεία της Καθαράς Εβδομάδας διακρίνει και τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας. Μεγάλη ονομάζεται, καθώς εξηγεί ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όχι γιατί διαφέρει χρονικά σε κάτι από τις άλλες εβδομάδες του χρόνου («οὐκ ἐπειδὴ πλέον ἔχει τὸ μῆκος τῶν ὡρῶν, οὐδέ ἐπειδή πλείους ἡμέρας ἔχει»), αλλά λόγω των μεγάλων γεγονότων της πίστεως που εορτάζουμε κατ’ αυτήν και των υπερφυών αγαθών που μας χαρίστηκαν («ἐπειδὴ μεγάλα τινὰ καὶ ἀπόρρητα τυγχάνει τὰ ὑπάρξαντα ἡμῖν ἐν αὐτῆ ἀγαθά. Ἐν γὰρ ταύτῃ ὁ χρόνιος ἐλύθη πόλεμος, θάνατος ἐσβέσθη, κατάρα ἀνῃρέθη…, Θεοῦ καταλλαγὴ πρὸς ἀνθρώπους γέγονεν, οὐρανός βάσιμος γέγονεν»).[5]

Η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας -το είπαμε ήδη- είναι αρχαιότατη. Αποτελεί, θα λέγαμε, ιδιαίτερο τμήμα της όλης νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, έξω από τον αριθμό των σαράντα νηστήσιμων ημερών, και οι χριστιανοί ανέκαθεν την σέβονταν βαθιά και την νήστευαν με πολλή αυστηρότητα.

Είναι πολύ χαρακτηριστικά τα όσα μας λένε για τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας οι Αποστολικές Διαταγές:

«Ἐν ταῖς ἡμέραις οὖν τοῦ Πάσχα νηστεύετε, ἀρχόμενοι ἀπὸ Δευτέρας μέχρι τῆς Παρασκευῆς καὶ Σαββάτου, ἕξ ἡμέρας, μόνῳ χρώμενοι ἄρτῳ καὶ ἁλὶ καὶ λαχάνοις καὶ ποτῷ ὕδατι, οἴνου δὲ καὶ κρεῶν ἀπέχεσθε ἐν ταύταις· ἡμέραι γάρ εἰσι πένθους, ἀλλ᾿ οὐχ ἑορτῆς. Τὴν μέντοι Παρασκευὴν καὶ τὸ Σάββατον ὁλόκληρον νηστεύσατε, οἷς δύναμις πρόσεστιν τοιαύτη, μηδενὸς γευόμενοι μέχρις ἀλεκτοροφωνίας νυκτός· εἰ δέ τις ἀδυνατεῖ τὰς δύο συνάπτειν ὁμοῦ, φυλασσέσθω κἂν τὸ Σάββατον. Λέγει γάρ που αὐτὸς ὁ Κύριος περὶ ἑαυτοῦ φάσκων· “Ὅταν ἀπαρθῇ ἀπ᾿ αὐτῶν ὁ νυμφίος, νηστεύσουσιν ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις”».[6]

Όλες τις ημέρες, λοιπόν, από τη Μ. Δευτέρα ως το Μ. Σάββατο απέχουμε από λάδι και τηρούμε ξηροφαγία. Για την Μ. Πέμπτη υπάρχει κάποια σύγχυση. Το Τριώδιο, ορισμένα μοναστηριακά Τυπικά και μια ευρύτατα διαδεδομένη συνήθεια μεταξύ των χριστιανών επιτρέπουν την κατάλυση οίνου και ελαίου προφανώς προς τιμήν του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας που μας παρέδωσε ο Κύριος κατά την ημέρα αυτή και λόγω της προσελεύσεως πολλών πιστών στη θεία Μετάληψη. Αντίθετα, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης είναι επιφυλακτικός. Φρονούμε ταπεινά ότι για τους χριστιανούς του κόσμου μπορεί να γίνει ανεκτή η κατάλυση ελαίου. Απεναντίας, οι μοναχοί στις Μονές, που ακολουθούν γενικότερα αυστηρότερο τύπο νηστείας, ας απέχουν.

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να επιδειχθεί για το Μέγα Σάββατο. Είναι ημέρα αυστηρής νηστείας, το μόνο Σάββατο του έτους που νηστεύεται. Επομένως ατιμάζουν την ιερότητα της ημέρας και ασεβούν βαρύτατα όσοι, με το αιτιολογικό δήθεν ότι «έγινε η πρώτη ανάσταση» (!), σπεύδουν να καταπατήσουν τη νηστεία.

Αρχιμ. Συμεών Κούτσας, Η νηστεία της Εκκλησίας, εκδ. ΙΑ΄, Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2006

Η Σαρακοστή μέσα στην άνοιξη

 Ο αληθινός χαρακτήρας της μετανοίας θα γίνει σαφέστερος αν σκεφτούμε τρεις χαρακτηριστικές εκφράσεις της μετανοίας στην περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής· κατόπιν, με περισσότερες λεπτομέρειες, θα αναφερθούμε στη μυστηριακή της έκφραση στο μυστήριο της Εξομολογήσεως· και τελικά στην προσωπική της έκφραση, με τη δωρεά των δακρύων. Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις είναι πολύ εμφανής η θετική, φωτεινή φύση της μετανοίας.

Κατ’ αρχάς, όσον αφορά στη Σαρακοστή, ας θυμηθούμε σε ποια εποχή του έτους διαδραματίζεται: ούτε στο φθινόπωρο, μέσα στην ομίχλη και στα πεσμένα φύλλα· ούτε στον χειμώνα, όταν η γη είναι νεκρή και παγωμένη· αλλά στην άνοιξη, όταν λειώνουν οι πάγοι, μεγαλώνουν οι μέρες και ολόκληρη η φύση επιστρέφει στη ζωή. Σύμφωνα με το Τριώδιο:

Ἀνέτειλε τὸ ἔαρ τῆς νηστείας, καὶ τὸ ἄνθος τῆς μετανοίας, ἁγνίσωμεν οὖν ἑαυτοὺς ἀδελφοί, ἀπὸ παντὸς μολυσμοῦ, τῷ φωτοδότῃ ψάλλοντες, εἴπωμεν. Δόξα σοι, μόνε φιλάνθρωπε.

Σαρακοστή μέσα στην άνοιξη

Η περίοδος της Τεσσαρακοστής είναι χρόνος χαράς, όχι αθυμίας: η Νηστεία είναι μια πνευματική άνοιξη, η μετάνοια ένα ανοιχτό λουλούδι, και ο Χριστός μας γίνεται γνωστός την Σαρακοστή ως «Φωτοδότης». Η λύπη που αισθανόμαστε την Σαρακοστή είναι «χαρμολύπη», σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος.

Κάλλιστος Ware, Η εντός ημών βασιλεία, μετάφραση Ιωσήφ Ροηλίδης, 3η έκδ., Αθήνα, Ακρίτας, 2000.

Ακολουθία της Τεσσαρακοστής

 Αν θέλει να ζήσει κανείς τον λειτουργικό πλούτο, το θαυμαστό μυστικό μεγαλείο της Μ. Τεσσαρακοστής, πρέπει να προσπαθήσει να ξεφύγει από την επιφάνειά της. Επιφάνεια είναι αυτό που βλέπουμε και που γνωρίζουμε όλοι μας κατά τις Κυριακές της Τεσσαρακοστής. Έχουν πράγματι κάτι ιδιαίτερο οι Κυριακές αυτές από τις άλλες Κυριακές του υπολοίπου έτους. Τα ειδικά εορτολογικά θέματα, η υμνογραφία των, η λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, που τελείται αντί της λειτουργίας του Χρυσοστόμου, δίνουν σ’ αυτές ένα ξεχωριστό χρώμα. Αλλά, όπως είπαμε και στην προηούμενη εκπομπή, οι Κυριακές της Τεσσαρακοστής είναι οάσεις μέσα σ’ αυτήν. Κατ’ ουσίαν βρίσκονται έξω από αυτήν. Τη γοητεία της αληθινής Τεσσαρακοστής θα την αισθανθεί κανείς μέσα στο «πέλαγος» ή στην «αυχμηρά έρημο», όπως την ονομάζουν οι Πατέρες, αυτής της ίδιας της Τεσσαρακοστής, δηλαδή των καθημερινών, από τη Δευτέρα ως την Παρασκευή των έξι εβδομάδων που την αποτελούν.

Ακολουθία της Τεσσαρακοστής

Η Εκκλησία μας στις μοναστηριακές ακολουθίες είδε πάντοτε ένα ιδεώδη τρόπο λατρείας, γιαυτό και συν τω χρόνω αντικατέστησε τις παλαιές ιδιαίτερες ενοριακές ακολουθίες με τις μοναχικές. Ιδιαιτέρως όμως κατά την Τεσσαρακοστή προσπάθησε να μεταφέρει τη λατρεία των μοναστηριών στους κοσμικούς ναούς. Αφού οι πιστοί δεν μπορούσαν να βγουν στην έρημο, μετέφερε τις ακολουθίες της ερήμου στις πόλεις. Θέλησε τις κατανυκτικές αυτές ημέρες να κάμει τα λαϊκά μέλη της να γευθούν τις μυστικές καλλονές των μοναστηριακών ακολουθιών· να κάμει λίγο μοναχούς τους λαϊκούς πιστούς. Και δεν είχε άδικο. Στο σύστημα των μοναχικών ακολουθιών της περιόδου της Νηστείας βρίσκεται το αποκορύφωμα ολοκλήρου του έτους. Λίγοι από το λαό μπορούν να τις παρακολουθήσουν. Δεν έχουν ούτε το διαθέσιμο χρόνο, ούτε πολλές φορές και την απαραίτητη ψυχική διάθεση. Αντιθέτως στις μονές, όπου η λατρεία του Θεού αποτελεί το κέντρο της ζωής των μοναχών και το βασικό ενδιαφέρον των αφιερωμένων αυτών ανθρώπων, η εκκλησιαστική ακολουθία της περιόδου της Τεσσαρακοστής γίνεται το εντρύφημα και η μοναδική σχεδόν απασχόληση των πατέρων.

Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μία ασθενική σκιαγραφία του λειτουργικού περιεχομένου μίας ημέρας της Τεσσαρακοστής. Ας γίνουμε και εμείς μέτοχοι της μοναχικής ψαλμωδίας, έστω και για λίγα λεπτά της ώρας.

Κατά βάση οι ακολουθίες της Τεσσαρακοστής είναι και κατά τον αριθμό και κατά το διάγραμμα οι ίδιες με τις μοναχικές ακολουθίες του υπολοίπου έτους. Εκείνο που τις διακρίνει είναι το πιο αρχαϊκό τους περιεχόμενο, η παρεμβολή κατανυκτικών τροπαρίων και το ιδιαίτερο μήκος πού προσλαμβάνουν με την προσθήκη περισσότερων ψαλμών, αναγνώσεων και άλλων λειτουργικών στοιχείων. Οι ακολουθίες αριθμούνται σε επτά, κατά το ψαλμικό «Ἑπτάκις τῆς ἡμέρας ᾔνεσά σε»,[1] αλλά στην ουσία είναι περισσότερες. Η ευλάβεια των μοναχών θέλησε να τις επαυξήσει με προσθήκες και άλλων ακολουθιών, έτσι ώστε η δοξολογία του Θεού κατά την πιο ιερή περίοδο του έτους να είναι σχεδόν ακατάπαυστη. Κάθε μία ακολουθία αντιστοιχεί σε μία ορισμένη περίοδο της ημέρας ή της νύκτας. Είναι ένας σταθμός προσευχής που καθαγιάζει ένα τμήμα του εικοσιτετραώρου.

Η προσευχή αρχίζει με την ακολουθία του μεσονυκτικού· τα μεσάνυκτα θεωρούνται ως ο πιο κατάλληλος για την προσευχή χρόνος. Μέσα στην ησυχία και στη γαλήνη του κόσμου οι μοναχοί αγρυπνούν και προσεύχονται. Περιμένουν την έλευση του Νυμφίου, του Χριστού, που έρχεται, κατά το Ευαγγέλιο, «μέσης νυκτός».[2]

Στην ακολουθία του μεσονυκτικού συνάπτεται η ακολουθία του Όρθρου, η εωθινή προσευχή. Από τις ιδιορρυθμίες που χαρακτηρίζουν την Τεσσαρακοστή θα ιδούμε δύο χαρακτηριστικά σημεία· την ψαλμωδία του «Ἀλληλούϊα» με τα τριαδικά και το φωταγωγικό. Το «Ἀλληλούϊα» ψάλλεται στον ήχο της εβδομάδας σαν επωδός της ωδής του Ησαΐου «Ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζει τὸ πνεῦμά μου πρὸς σε, ὁ Θεός».[3] Τα τροπάρια που το συνοδεύουν, τα τριαδικά, αποτελούν μία θαυμαστή συμφωνία με το «Ἀλληλούϊα» και την ωδή του Ησαΐα. Είναι η πρώτη ψαλμωδία που ακούεται στους ναούς μέσα στο σκοτάδι και στη σιγή της νυκτός. Όλα μαζί συνιστούν μία προτροπή, μία πρόσκληση προς δοξολογίαν του τριαδικού Θεού από ολόκληρη τη κτίση. Οι άνθρωποι ενώνονται με τους αγγέλους για να ψάλλουν τον τρισάγιο ύμνο στην τρισυπόστατη Θεότητα· «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος». Πιο κατάλληλος εναρκτήριος ύμνος για την απαρχή της δοξολογίας δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί. «Ἀλληλούϊα» – Αινείτε τον Θεόν. Η Τεσσαρακοστή είναι η περίοδος του «Ἀλληλούϊα» – του αίνου του Θεού. Θα ψαλεί το «Ἀλληλούϊα» με τους στίχους του και τα τριαδικά τροπάρια του α΄ ήχου:

«Σωματικαῖς μορφώσεσι

τῶν ἀσωμάτων δυνάμεων

πρὸς νοερὰν καὶ ἄϋλον ἀναγόμενοι ἔννοιαν

καὶ τρισαγίῳ μελῳδήματι,

τρισυποστάτου Θεότητος

ἐκδεχόμενοι ἔλλαμψιν,

χερουβικῶς βοήσωμεν τῷ μόνῳ Θεῷ·

Ἅγιος, ἅγιος, Ἄγιος εἶ ὁ Θεός ἡμῶν,

προστασίαις τῶν ἀσωμάτων, ἐλέησον ἡμᾶς».

«Μετὰ πασῶν τῶν οὐρανίων δυνάμεων

χερουβικῶς τῷ ἐν ὑψίστοις βοήσωμεν

τὸν τρισάγιον ἀναπέμποντες αἶνον·

Ἅγιος, ἅγιος, Ἄγιος εἶ ὁ Θεός ἡμῶν,

πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου ἐλέησον ἡμᾶς».

Ἐξεγερθέντες τοῦ ὕπνου

προσπίπτομέν σοι, ἀγαθέ,

καὶ τῶν ἀγγέλων τὸν ὕμνον, βοῶμέν σοι, δυνατέ·

Ἅγιος, ἅγιος, Ἄγιος εἶ ὁ Θεός ἡμῶν,

πρεσβείας τῆς Θεοτόκου ἐλέησον ἡμᾶς».

Προς το τέλος του όρθρου χαιρετίζεται η έλευση του φωτός της ημέρας. Τότε ψάλλοντα τα φωταγωγικά τροπάρια, ένα για κάθε ήχο. Αποτελούν ευχαριστία για την αποστολή του υλικού φωτός και δέηση για την έκχυση του νοητού φωτός, του φωτισμού του Χριστού, στις ψυχές μας. Θα ψαλεί το φωταγωγικό του α΄ ήχου:

«Ὁ τὸ φῶς ἀνατέλλων, Κύριε,

τὴν ψυχήν μου καθάρισον

ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας

προστασίαις, Κύριε, τῶν ἀσωμάτων

καὶ σῶσόν με».

Οι ακολουθίες των ωρών είναι τέσσαρες· η Α΄, πού αποτελεί μία επέκταση του όρθρου και μία αίτηση ευλογίας των έργων μας, που αρχίζουν την ώρα αυτή – 7 π.μ. περίπου με το δικό μας ωρολόγιο. Η Γ΄, 9 π.μ., είναι η ώρα της καθόδου του αγίου Πνεύματος στους αποστόλους κατά την ημέρα της Πεντηκοστής. Στους ψαλμούς, στα τροπάρια και τις ευχές της ακολουθίας της ώρας αυτής κυριαρχεί το θέμα αυτό· η δοξολογία και η δέηση για την αποστολή του αγίου Πνεύματος και σ’ εμάς. Η Ϛ΄ ώρα (12η μεσημβρινή) και η Θ΄ (3 μ.μ.) παίρνουν τα θέματά τους από το πάθος του Κυρίου. Η Ϛ΄ είναι η ώρα της σταυρώσεως και η Θ΄ η ώρα του θανάτου – του «Τετέλεσται». Στην Θ΄ ώρα συνάπτεται και η ακολουθία των Τυπικών. Και σ’ αυτή, σαν συνέχεια του θέματος της Θ΄ ώρας, ακούεται η ψαλμωδία της φωνής του ληστού στον σταυρό «Μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου»,[4] που ψάλλεται σαν επωδός των μακαρισμών του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.[5] Είναι μία υπενθύμιση του ευαγγελικού νόμου, αλλά και μία απάντηση του ταπεινού πιστού στα λόγια του Χριστού: Είπες, Κύριε, ότι είναι μακάριοι – ευτυχείς οι πτωχοί τω πνεύματι, οι πραείς, οι ελεήμονες… Εγώ δεν είμαι τίποτε απ’ αυτά, γι’ αυτό σου φωνάζω σαν τον ληστή το «Μνήσθητί μου, Κύριε».

Από τις ακολουθίες αυτές θα ψαλούν οι χαρακτηριστικοί ύμνοι της Τεσσαρακοστής. Και πρώτα το τροπάριο και το προκείμενο της Α΄ ώρας, δέηση για την προσδοχή της πρωινής μας προσευχής και ικεσία για την καθοδήγηση των διαβημάτων μας.[6]

«Τὸ πρωΐ εἰσάκουσον τῆς φωνῆς μου, ὁ βασιλεύς μου καὶ ὁ Θεός μου».

«Τὰ διαβήματά μου κατεύθυνον κατὰ τὸ λόγιόν σου

καὶ μὴ κατακυριευσάτω μου πᾶσα ἀνομία.

Λύτρωσαί με ἀπὸ συκοφαντίας ἀνθρώπων

καὶ φυλάξω τὰς ἐντολάς σου.

Τὸ πρόσωπόν σου ἐπίφανον ἐπὶ τὸν δοῦλόν σου

καὶ δίδαξόν με τὰ δικαιώματά σου.

Πληρωθήτω τὸ στόμα μου αἰνέσεώς σου, Κύριε,

ὅπως ὑμνήσω τὴν δόξαν σου,

ὅλην τὴν ἡμέραν τὴν μεγαλοπρέπειάν σου».

Το τροπάριο της Γ΄ ώρας, του πλ. β΄ ήχου, δέηση για την αποστολή του αγίου Πνεύματος:

«Κύριε, ὁ τὸ πανάγιό σου Πνεῦμα

ἐν τῇ τρίτῃ ὥρᾳ

τοῖς ἀποστ΄λοις σου καταπέμψας,

τοῦτο, ἀγαθέ,

ἀλλ᾿ ἐγκαίνισον ἡμῖν

τοῖς δεομένοις σου».

Της Ϛ΄ ώρας σε β΄ ήχο, παράκληση στον σταυρωθέντα Κύριο να διαρρήξει και το χειρόγραφο των δικών μας αμαρτιών, όπως έσχισε και το χειρόγραφο των αμαρτιών του Αδάμ επάνω στον σατυρό του:

«Ὁ ἐν ἕκτῃ ἡμέρᾳ τε καὶ ὥρᾳ

τῷ σταυρῷ προσηλώσας

τὴν ἐν τῷ Παραδείσῳ

τολμηθεῖσαν τῷ Ἀδὰμ ἁμαρτίαν

καὶ τῶν πταισμάτων ἡμῶν τὸ χειρόγραφον

διάρρηξον, Χριστὲ ὁ Θεὸς,

καὶ σῶσον ἡμᾶς».

Και της Θ΄ ώρας, του πλ. δ΄ ήχου. Θερμή ικεσία στον Κύριο, που πέθανε κατά την ώρα αυτή επάνω στον σταυρό, να νεκρώσει το σαρκικό μας φρόνημα:

«Ὁ ἐν τῇ ἐνάτῃ ὥρᾳ δι᾿ ἡμᾶς

σαρκὶ τοῦ θανάτου γευσάμενος,

νέκρωσον τῆς σαρκὸς ἡμῶν τὸ φρόνημα,

Χριστὲ ὁ Θεὸς,

καὶ σῶσον ἡμᾶς».

Και οι μακαρισμοί με το «Μνήσθητί μου, Κύριε» σε ήχο πλ. δ΄:

«Ἐν τῇ βασιλείᾳ σου μνήσθητι ἡμῶν, Κύριε,

ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου.

Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι,

ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.

Μακάριοι οἱ πενθοῦντες,

ὅτι αὐτοὶ παρακληθήσονται.

Μακάριοι οἱ πραεῖς,

ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι τὴν γῆν.

Μακάριοι οἱ πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην,

ὅτι αὐτοὶ χορτασθήσονται.

Μακάριοι οἱ ἐλεήμονες,

ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται.

Μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ,

ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται.

Μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί,

ὅτι αὐτοὶ υἱοὶ Θεοῦ κληθήσονται.

Μακάριοι οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν δικαιοσύνης,

ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.

Μακάριοί ἐστε, ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς, καὶ διώξωσι

καὶ εἴπωσι πᾶν πονηρὸν ρῆμα καθ᾿ ὑμῶν,

ψευδόμενοι ἕνεκεν ἐμοῦ.

Χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε,

ὅτι ὁ μισθὸς ὑμῶν πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς».

Δεν μας μένει καιρός να μιλήσουμε για την ακολουθία του κατανυκτικού εσπερινού με τα θαυμαστά του τροπάρια, τους ψαλμούς και τα αναγνώσματα, ούτε για την καρδιά των ημερών των Νηστειών, τη λειτουργία των Προηγιασμένων δώρων. Γι’ αυτήν θα μιλήσουμε αναλυτικά στην επόμενη εκπομπή.

Μόνο δύο λόγια και ένα τροπάριο από το μέγα απόδειπνο, την ακολουθία που κατακλείει την ημέρα. Είναι μία μακρά ακολουθία, που συνιστά δέηση για την άφεση των αμαρτιών της ημέρας και την ειρηνική και ασκανδάλιστη διέλευση της νυκτός. Το πιο χαρακτηριστικό του τροπάριο είναι το τόσο γνωστό κατανυκτικό «Κύριε τῶν δυνάμεων», του πλ. β΄ ήχου:

«Κύριε τῶν δυνάμεων

μεθ᾿ ἡμῶν γενοῦ,

ἄλλον γὰρ ἐκτός σου βοηθόν

ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν·

Κύριε τῶν δυνάμεων,

ἐλέησον ἡμᾶς».

Τελειώσαμε τη σύντομη αναδρομή στο λειτουργικό περιεχόμενο των ιερών ημερών της Τεσσαρακοστής. Δεν ήταν παρά μία ασθενική σκιαγραφία, όπως και στην αρχή δηλώσαμε. Μία μικρή ανθοδέσμη από τον απέραντο ανθόκηπό της. Μία παρόρμηση για να θελήσομε να μπούμε σ’ αυτόν και να τον γνωρίσουμε προσωπικά, εμπειρικά οι ίδιοι.

(21 Μαρτίου 1970)

Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 1997

Μεγάλη Τεσσαρακοστή

 Η περίοδος της προετοιμασίας των πιστών για την είσοδο στην Τεσσαρακοστή βρίσκεται στο τέλος της. Περάσαμε τον τριμερή νάρθηκα του ιερού οικοδομήματος, της ιερωτέρας περιόδου του εκκλησιαστικού έτους. Η Κυριακή της Τυροφάγου είναι το μεταίχμιο μεταξύ της προετοιμασίας και της ενάρξεως της Τεσσαρακοστής. Από τον μεγάλο κατανυκτικό εσπερινό της Κυριακής αυτής αρχίζουμε τον ιερό καιρό της νηστείας. Τα τροπάρια θα είναι κατανυκτικά, η τέλεσις της θείας λειτουργίας θα περιορισθεί σε μόνα τα Σάββατα και τις Κυριακές και τα φαιδρά άμφια της αγίας τραπέζης και των ιερέων θα αντικατασταθούν με τα πένθιμα ενδύματα της μετανοίας.

Μεγάλη Τεσσαρακοστή

Από τη Δευτέρα της πρώτης εβδομάδος των Νηστειών, την Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει η αρίθμησις των τεσσαράκοντα ημερών της νηστείας, η Τεσσαρακοστή, που «πληρούται», συμπληρώνεται κατά την Παρασκευή προ των Βαΐων. Είναι ιερός ο αριθμός των ημερών αυτών. Έχει καθοριστεί κατά μίμηση βιβλικών προτύπων. Ο Μωυσής στο Όρος Σινά νήστεψε σαράντα ημέρες πριν συναντήσει τον Θεό.[1] Το ίδιο και ο προφήτης Ηλίας στην έρημο του Χωρήβ.[2] Μα ιδιαιτέρως για την διαμόρφωση του αριθμού αυτού έχει επιδράσει το παράδειγμα του Κυρίου. Ο Χριστός μετά από το βάπτισμά Του και πριν αρχίζει την δημόσια δράση Του ενήστευσε, κατά το Ευαγγέλιο, «ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα».[3] Η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι κατά τους Πατέρες, «η νηστεία του Κυρίου», καθιερωθείσα , «κατά τον τύπον της σωτηρίου νηστείας», δηλαδή της νηστείας του Σωτήρος.[4] Ο πιστός με το βάπτισμά του ενούται με τον Χριστό και συμμετέχει στην ζωή του μυστικού Του σώματός. Με την τεσσαρακονθήμερο νηστεία μιμείται και συμμετέχει σε ένα ουσιώδες περιστατικό της επιγείου ζωής Του. Η Τεσσαρακοστή παίρνει κατά τον τρόπο αυτό ένα μυστικό σωτηριολογικό νόημα. Γιατί κατ’ αυτήν ο πιστός με την νηστεία και την προσευχή αγωνίζεται, παλαίει κατά του Σατανά, όπως ακριβώς και ο Χριστός «ἀνήχθη εἰς τὴν ἔρημον ὑπὸ τοῦ πνεύματος πειρασθῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλου».[5] Η Τεσσαρακοστή είναι για τούτο εποχή πνευματικού αγώνος, πάλης αλλά και νίκης, γιατί ο Χριστός στον αγώνα αυτόν βγήκε νικητής και «ἀπέστη ἀπ᾿ αὐτοῦ» ο διάβολος κατησχυμένος.[6] Ο διάβολος τότε υπέβαλλε στον Κύριο τρεις πειρασμούς : να μεταβάλλει τους λίθους σε άρτους, να πέσει να τον προσκυνήσει για να του δώσει τις βασιλείες του κόσμου και να θαυματουργήσει πέφτοντας κάτω από το πτερύγιο του ναού.[7] Ο χριστιανός συνεξέρχεται μαζί με τον Κύριό του στην έρημο της Τεσσαρακοστής και συμμετέχει στους πειρασμούς Του, απαντώντας στον πρώτο πειρασμό με τη νηστεία, στον δεύτερο με την αδιάλειπτο λατρεία του μόνου αληθινού Θεού και στον τρίτο με την ταπείνωση. Νικώντας όμως στον αγώνα αυτόν ο πιστός μαζί με τον Χριστό, μπορεί να βαδίσει προς το Πάσχα και να συσταυρωθεί και να συναναστηθεί μαζί Του.

Και ένας άλλος πατερικός συμβολισμός δίδει ένα νέο νόημα στην περίοδο της νηστείας. Ο νόμος της Παλαιάς Διαθήκης επέβαλλε στον κάθε Ισραηλίτη να προσφέρει στον Θεό τις απαρχές και το ένα δέκατο των προϊόντων και των γεννημάτων της γης του. Ήταν η θεία φορολογία, η «αποδεκάτωσις». Ο κατά χάριν Ισραηλίτης, το μέλος του νέου λαού του Θεού, έρχεται κατά την περίοδο αυτή να προσφέρει στο θυσιαστήριο του Θεού τον αποδεκατισμό. Όχι όμως των υλικών πραγμάτων, αλλά των πνευματικών· αυτής της ίδιας της ζωής του. Τετρακόσιες είναι περίπου οι ημέρες του κάθε χρόνου. Το ένα δέκατον, οι σαράντα, αφιερώνονται στον Θεό «ὡς ἀπαρχὴ καὶ ἀποδεκάτωσις κατ᾿ ἐνιαυτὸν τῆς ζωῆς ἡμῶν», κατά τον Συμεών Θεσσαλονίκης.[8] Για τον λόγο ακριβώς αυτόν οι σαράντα αυτές ημέρες χαρακτηρίζονται από τα ιερά μας κείμενα ως «ἅγιαι» και «ἱεραί», ανήκουσαι δηλαδή στον Θεό. Είναι ημέρες λατρείας και συντόνου προσευχής, επειδή προσφέρονται στο λογικό θυσιαστήριο του Θεού σαν προσφορά και θυσία: «Τὰ σὰ ἐκ τῶν σῶν σοὶ προσφέρομεν». Οι τετρακόσιες ημέρες του έτους είναι δώρο του Θεού προς εμάς· από αυτές το δέκατο, οι σαράντα, αντιπροσφέρονται σ’ Αυτόν ως δώρο από τα δώρα Του.

Η Τεσσαρακοστή είναι περίοδος νηστείας. Το εναρκτήριο σάλπισμα δίνει η Κυριακή της Τυροφάγου. Θέμα της η νηστεία. Υποθήκες για τον ορθό τρόπο συμπεριφοράς των νηστευόντων πιστών δίνει το αποστολικό και το ευαγγελικό ανάγνωσμα: «Ὁ ἐσθίων τὸν ἐσθίοντα μὴ ἐξουθενείτω καὶ ὁ μὴ ἐσθίων τὸν ἐσθίοντα μὴ κρινέτω»·[9] και «ὅταν νηστεύητε μὴ γίνεσθε ὥσπερ οἱ ὑποκριταὶ σκυθρωποί… σὺ δὲ νηστεύων ἄλειψαί σου τὴν κεφαλὴν καὶ τὸ πρόσωπόν σου νίψαι, ὅπως μὴ φανῇς τοῖς ἀνθρώποις νηστεύων, ἀλλὰ τῷ Πατρί σου τῷ ἐν τῷ κρυπτῷ».[10] Την σπουδαιότητα όμως της νηστείας υπογραμμίζει κυρίως το εορτολογικό θέμα της ημέρας και η υμνογραφία που εμπνέεται απ’ αυτό. «Τῇ αὐτῆ ἡμέρα», γράφει το συναξάριο του Τριωδίου, «ἀνάμνησιν ποιούμεθα τῆς ἀπὸ τοῦ Παραδείσου τῆς τρυφῆς ἐξορίας τοῦ πρωτοπλάστου Ἀδάμ.

Κόσμος γενάρχαις πικρὰ συνθρηνησάτω,

βρώσει γλυκείᾳ συμπεσὼν πεπτωκόσι».

Και αναλύει κατωτέρω ο συντάκτης του συναξαρίου, πώς οι πνευματοφόροι Πατέρες εννόησαν τη συσχέτιση αυτή της Κυριακή αυτής προς την υπόθεση της νηστείας.

Ο Αδάμ εξεβλήθη από τον Παράδεισο, γιατί δεν ετήρησε μία εντολή του Θεού, εντολή που ήταν όρος νηστείας: Να μη φάγει από τον καρπό ενός δένδρου, του δένδρου της γνώσεως.[11] Ο πρωτόπλαστος όμως δελεάστηκε από τον πειρασμό και παρέβη τον θεϊκό νόμο. Δεν ενήστευσε. Το πρώτο παράγγελμα του Θεού προς τον άνθρωπο ήταν επομένως ο νόμος της νηστείας, «τὸ τῆς νηστείας καλόν». Αν δεν παρέβαινε τον μοναδικό αυτό κανόνα ο Αδάμ, θα επετύγχανε την θέωση, θα ζούσε στον Παράδεισο της τρυφής δια παντός. Η τήρηση της νηστείας θα έφερνε ζωή· η παράβασις έφερε τον θάνατο.

Τα θρηνητικά τροπάρια της ημέρας αντλούν από το πλούσιο αυτό θέμα. Θρηνούν μαζί με τον Αδάμ για την πτώση και παρακινούν τους πιστούς στην νηστεία και στην υπακοή στον θείο νόμο για την έγερση: «Ἐπεὶ γοῦν διὰ τὸ μὴ ἅπαξ τὸν Ἀδάμ νηστεῦσαι τοσαῦτα πεπόνθαμεν, προτίθεται νῦν ἡ τούτου ἀνάμνησις εἰς τὴν εἴσοδον τῆς Ἁγίας Τεσσαρακοστῆς, ἵνα, μεμνημένοι,ὅσον κακὸν τὸ μὴ νηστεῦσαι ἐπήγαγε, σπουδάσωμεν τὴν νηστείαν περιχαρῶς ὑποδέξασθαι καὶ παραφυλάττειν, ὡς ἄν, οὗ ἠστόχησεν ὁ Ἀδάμ, τῆς θεώσεως δηλαδή, ἡμείς δι᾿ αὐτῆς (διά της νηστείας) ἐπιτύχωμεν» σημειώνει ο συναξαριστής.

Θα ψαλούν τέσσαρα χαρακτηριστικά τροπάρια. Τα δύο πρώτα είναι το πρώτο και το τελευταίο από τα στιχηρά προσόμοια του επσερινού του πλ. β΄ ήχου προς το «Ὅλην ἀποθέμενοι»:

«Ὁ πλάστης μου Κύριος

χοῦν ἐκ τῆς γῆς προσλαβών με

ζωηρῷ φυσήματι

ψυχώσας ἐζώωσε

καὶ ἐτίμησεν

ἐπὶ γῆς ἄρχοντα

ὁρατῶν ἁπάντων

καὶ ἀγγέλοις ὁμοδίαιτον,

Σατὰν δ᾿ ὁ δόλιος,

ὀργάνῳ τῷ ὄφει χρησάμενος,

ἐν βρώσει ἐδελέασε

καὶ Θεοῦ τῆς δόξης ἐχώρισε

καὶ τῷ κατωτάτῳ

θανάτῳ παραδέδωκεν εἰς γῆν,

ἀλλ᾿ ὡς δεσπότης καὶ εὔσπλαγχνος

πάλιν ἀνακάλεσαι».

«Ἀδὰμ ἐξωστράκισται

παρακοῇ Παραδείσου

καὶ τρυφῆς ἐκβέβληται,

γυναικὸς τοῖς ῥήμασιν

ἀπατώμενος

καὶ γυμνὸς κάθηται

τοῦ χωρίου οἴμοι!

ἐναντίον ὀδυρόμενος.

Διὸ σπουδάσωμεν

πάντες τὸν καιρὸν ὑποδέξασθαι

νηστείας, ὑπακούοντες

εὐαγγελικῶν παραδόσεων·

ἵνα διὰ τούτων,

εὐάρεστοι γενόμενοι Χριστῷ,

τοῦ Παραδείσου τὴν οἴκησιν

πάλιν ἀπολάβωμεν».

Το τρίτο τροπάριο είναι κάθισμα μεσώδιον του όρθρου του δ΄ ήχου, προς το «Κατεπλάγη Ἰωσήφ»:

«Ἐξεβλήθη ὁ Ἀδάμ

τοῦ Παραδείσου τῆς τρυφῆς

διὰ βρώσεως πικρᾶς,

ἐν ἀκρασίᾳ ἐντολήν

μὴ φυλάξας τὴν τοῦ δεσπότου καὶ κατεκρίθη

ἐργάζεσθαι τὴν γῆν, ἐξ ἧς ἐλήφθη αὐτός,

ἱδρῶτι δὲ πολλῷ, ἐσθίειν ἄρτον αὐτοῦ.

Δι᾿ ὃ ἡμεῖς ποθήσωμεν ἐγκράτειαν,

ἵνα μὴ ἔξω θρηνήσωμεν

τοῦ Παραδείσου, ὥσπερ ἐκεῖνος,

ἀλλ᾿ εἰς αὐτόν ἐλευσώμεθα».

Και ένα τελευταίο τροπάριο: Είναι το δεύτερο εξαποστειλάριο του όρθρου, προσόμοιον τού «Τοῖς μαθηταῖς συνέλθωμεν»:

«Ἀποικισθέντες, Κύριε,

Παραδείσου τὸ πρῶτον

διὰ τῆς ξύλου βρώσεως,

ἀντεισήγαγες πάλιν,

διᾶ σταυροῦ καὶ τοῦ πάθους

σοῦ Σωτὴρ καὶ Θεέ μου,

δι᾿ οὗ ἡμᾶς ὀχύρωσον

τὴν νηστείαν πληρῶσαι

ἁγνοπρεπῶς

καὶ τὴν θείαν ἔγερσιν προσκυνῆσαι

τὸ Πάσχα τὸ σωτήριον,

σὲ τεκούσης πρεσβείαις».

Και στα τέσσαρα αυτά τροπάρια, όπως και σε ολόκληρη την υμνογραφία της ημέρας, η έμφασις πίπτει στο σημείο που επεσημάναμε προηγουμένως: Ο Αδάμ δια της βρώσεως χάνει τον Παράδεισο· οι πιστοί δια της νηστείας προσπαθούν να τον ξανακερδίσουν.

Και κατακλείομε με την ωραία ανακεφαλαιωτική προσευχή που κατακλείει το συναξάριο της ημέρας. Σε δυο γραμμές εκφράζει τον πόνο και τον πόθο του χριστιανού για τον ουράνιο Παράδεισο, αλλά και την ακλόνητη ελπίδα στο έλεος και στην αγάπη του Θεού:

«Τῇ ἀφάτω σου εὐσπλαγχνίᾳ, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν,

τῆς τρυφῆς τοῦ Παραδείσου ἡμᾶς καταξίωσον

καὶ ἐλέησον, ὦς μόνος φιλάνθρωπος».

(7 Μαρτίου 1970)

Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 1997