Το θεολογικό περιεχόμενο και η υμνογραφία της εορτής των Εισοδίων της Θεοτόκου.

 Αφιέρωμα στην Εορτή των Εισοδίων.Μέρος Β

πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου.

Θεολογικό περιεχόμενο της εορτής.

————————————————————————————————

Ως προς τον θεολογικό της περιεχόμενο, το νόημα της εορτής των Εισοδίων έχει πολυδιάστατο χαρακτήρα με πλούσιες θεολογικές, σωτηριολογικές, εκκλησιολογικές και ηθικές προεκτάσεις:

α) Η παραμονή της Παρθένου στον ναό κατέχει σημαντική θέση στη ζωή της αφού αποτελεί μία περίοδο καθάρσεως και πνευματικής προετοιμασίας, έτσι ώστε να καταφέρει να ενωθεί με την άκτιστη θεότητα, όταν θα ερχόταν το πλήρωμα του χρόνου. Έπρεπε να πραγματοποιηθεί αυτό «διά τό άκοινώνητον τῆς ἁμαρτίας, τό διαυγές τηρηθῆναι ἀγίασμα»(Γεώργιος Νικομηδείας).

Στον ναό η Παρθένος «πρός ὑποδοχήν τοῦ Λόγου ἐξευτρεπίζεται»(Γ.Νικομηδείας) , «ὅπως γέννηται ναός ἡγιασμένος»(Ιωσήφ υμνογράφος). Έτσι η είσοδος της Θεοτόκου στον Ναό αποτελεί προοίμιο και προαναφώνηση του Ευαγγελισμού(Ι.Φουντύλης).

β) Η είσοδος της Θεοτόκου στον ναό και η εγκατοίκηση της σ΄ αυτόν είναι απολύτως φυσική (παρά τις αυστηρές απαγορεύσεις του ιουδαϊκού νόμου) μιάς και ήταν η αγία των αγίων, αυτή που έγινε με την σειρά της ναός και άχραντο κατοικητήριο του Θεού, «Ἰδοῦ ἡ σκηνή τοῦ θεοῦ μετά τῶν ἀνθρώπων»(Αποκ.21,3).

γ) Παράλληλα η είσοδός της ανοίγει τον δρόμο σ΄ όλο το ανθρώπινο γένος για την άνοδο και είσοδό του στα ουράνια και αληθινά Άγια των Αγίων, δίνοντας μας έτσι ο Θεός αξιόπιστα ενέχυρα για την μετέπειτα συμφιλίωση όλων των ανθρώπων μαζί του(Θεοφύλακτος Βουλγαρίας). Έτσι το ανθρώπινο γένος βρήκε στο πρόσωπο της Παναγίας τον τέλειο εκπρόσωπό του για την απαραίτητη συγκατάθεση και συνέργειά του στο μυστήριο της Θείας Οικονομίας(Ε.Γιούλτση).

δ) Όντας προορισμένη η Παναγία «έκ κοιλίας μητρός» δεν έπρεπε ν΄ ακολουθήσει την συνηθισμένη πορεία των άλλων παιδιών της εποχής της και ν΄ αναλωθεί σ΄ άλλες δραστηριότητες(Αγ.Γρηγόριος Παλαμάς), γι ΄ αυτό πόθησε την ολοκληρωτική αφιέρωση στον Θεό και την παραμονή της μέσα στην κατοικία του. Επίσης, επειδή η ί δια επρόκειτο να γίνει η ζωντανή κατοικία του Παμβασιλέα, δεν έπρεπε να είναι σε κοινή θέα, αλλά όπως ο Υιός της ήταν ως άνθρωπος και ως Θεός αθέατος, έτσι και η Παρθένος: ενώ ήταν ορατή πριν εισέλθει στον ναό, απ΄ την στιγμή που κατοίκησε στο άβατο και θείο έδαφος, παρέμενε αθέατη. Αυτός ο παραλληλισμός του βίου της Παρθένου μέσα στον ναό με τον βίο του υιού της και σωτήρα της συναντάται συχνά στους Πατέρες(Ε.Γιούλτση).

ε) Τέλος, σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Φουντούλη, η εορτή αυτή έχει και μία εκκλησιολογική-θεολογική διάσταση. Η Θεοτόκος είναι ο τύπος της Εκκλησίας, όλων των μελών που την αποτελούμε και που δια της σαρκώσεως του Θεού Λόγου σ΄ αυτήν και απ΄ αυτήν γί ναμε ναοί του Θεού του ζώντος, επίγεια κατά χάριν σκηνώματα του επουρανίου Θεού..

Η υμνογραφία των Εισοδίων

Όλα αυτά τα θεολογικά νοήματα που εκτέθηκαν παραπάνω αποκρυσταλλώνονται υμνολογικά και λατρευτικά με θαυ- μαστό τρόπο στην ακολουθία του Εσπερινού και Όρθρου της 21η ς Νοεμβρίου1 καθώς και στον Κανόνα και τα προεόρτια τροπάρια της προηγουμένης ημέρας2. Σε όλο αυτό το υμνολογικό υλικό κυριαρχεί ο χαρμόσυνος τόνος καθώς καλούνται ο ουρανός, η γη, οι άγγελοι και οι άνθρωποι να συμμετάσχουν στην χαρά αυτή. Η εορτή έχει παγκόσμιο και ουράνιο χαρακτήρα γιατί μέσω της Εισόδου της Παρθένου στον Ναό αρχίζει η

πραγματοποίηση των προαιώνιων βουλών του Θεού για την σωτηρία των ανθρώπων.

Συχνά αναφέρονται οι γονείς της θεομήτορος, ο Ιωακείμ και η Άννα, ενώ τονίζεται ότι οι Προφήτες δια συμβόλων και ει κόνων μίλησαν για τα Εισόδια. Στο κέντρο της υμνογραφίας βρίσκεται η Θεοτόκος η οποία υμνείται ως μητέρα του Θεού, άμωμη και αγνή. Η εορτή αποτελεί αφορμή εγκωμίων προς την Θεοτόκο και εξαίρεται ο ρόλος τον οποίο διαδραμάτισε στην απολύτρωση του ανθρωπίνου γένους: η Παρθένος αναδείχθηκε αγιασμένος ναός του Θεού και κατοικητήριό του και συνεπώς βρίσκεται στον αντίποδα του νομικού ναού ο οποίος εξαφανίσθηκε, ενώ η Θεοτόκος ζει στην συνείδηση των Χριστιανών «εἰς

τόν αἰώνα». Άλλο πρόσωπο το οποίο εξαίρεται είναι ο Αρχιερέας ο οποίος ταυτίζεται απ΄ τους υμνογράφους με τον Ζαχαρία, τον πατέρα του Ιωάννη του Προδρόμου. Αναφέρονται επίσης οι λαμπαδηφόροι παρθένοι , οι οποίες συνώδευσαν την Θεοτόκο κατά την προσέλευσή της στον Ναό.

Από τα παραπάνω λοιπόν παρατηρούμε ότι οι υμνογράφοι της εορτής γνωρίζουν καλά την ιστορία του Πρωτευαγγελίου.

Οι Υμνογράφοι της Εορτής.

α) Γεώργιος Νικομηδείας: Με το όνομά του παραδίνονται στο Μηναίο τα τροπάρια της Λιτής και το προεόρτιο Δοξαστικό των Αίνων. Θεωρείται ότι συνέβαλλε πιο πολύ απ΄ όλους στην διαμόρφωση της ακολουθίας καθώς είναι σχεδόν βέβαιο ότι και τα τροπάρια της εορτής που δεν φέρουν όνομα συνθέτη είναι ποιήματα του. Σ΄ αυτό συμφωνεί και ο Christ ο οποίος τον θεωρεί ως ποιητή όλων των Ιδιομέλων της εορτής (20 και 21 Νοεμβρίου). Ο ίδιος ερευνητής υποστηρίζει ότι ο πρώτος Κανόνας της εορτής πρέπει ν΄ αποδοθεί όχι στον Γεώργιο Νικομηδείας, αλλά σε κάποιον άλλο υμνογράφο με το όνομα αυτό(Π.Τρεμπέλα-Εκλογή).

β) Λέων ο Μαΐστωρ (ή Σοφός) :Συνθέσεις του αποτελούν το Δοξαστικό και το «Καί νῦν» της Λιτής, καθώς και το Δοξαστικό των Αίνων.

γ) Σέργιος ο Αγιοπολίτης: Ποιητής του Δοξαστικού και του «καί νῦν» των Αποστίχων του Εσπερινού.

δ) Ιωσήφ ο Υμνογράφος (ή Ξένος) : με το όνομα Ιωσήφ μας παραδίνεται ο προεόρτιος Κανόνας της 20η ς Νοεμβρίου

ε) Βασίλειος Πηγοριώτης ή Παγουριώτης: είναι ο συνθέτης του δευτέρου Κανόνα της εορτής.

 Περιγραφή της Υμνολογίας της Εορτής

Η Υμνολογία της εορτής αφορά στις ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου της κυριωνύμου ημέρας (21ης Νοεμβρίου), καθώς και της προηγούμενης προεορτίου ημέρας. Η ακολουθία της 21η ς Νοεμβρίου, στην οποία θα επικεντρωθεί και η παρούσα υμνολογική εξέταση, είναι φυσικά πλήρης και, εάν τύχει καθημερινή μέρα, ψάλλεται χωρίς την χρήση της Παρακλητικής. εάν τύχει Κυριακή, η Αναστάσιμη ακολουθία

προηγείται της εορτής.

Ακολουθία Μικρού Εσπερινού

Περιλαμβάνει Στιχηρά σε ήχο Α’ κατά τον Πρόλογο «Τῶν οὐρανίων ταγμάτων» τα οποία καταλήγουν σε Δοξαστικό μελοποιημένο σε ήχο πλ. Δ’ . Εις τον Στίχο ψάλλονται Προσόμοια σε ήχο Β’ κατά το «Οἶκος τοῦ Εύφραθά» και η ακολουθία κλείνει με το Απολυτίκιο της εορτής «Σήμερον τῆς εύδοκίας».

Ακολουθία Μεγάλου Εσπερινού

α) Στιχηρά σε ήχο Α, Προσόμοια στον πρόλογο «Ὥ τοῦ παραδόξου θαύματος».

Είναι χαρακτηριστικό ότι όλα τα Στιχηρά των Εσπερινών των Θεομητορικών εορτών έχουν συντεθεί κατά το πρώτο Στιχηρό του Εσπερινού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. αυτό φανερώνει και την μερική εξάρτηση των ακολουθιών των υπολοίπων Θεομητορικών εορτών απ΄ αυτή. Και τα τρία Στιχηρά αρχίζουν με τη λέξη «Σήμερον», τονίζοντας έτσι τον παρόντα λειτουργικό χρόνο και την τέλεση του εορταζομένου θέματος όχι ως ανάμνηση, αλλά ως πραγματικό ενεστωτικό γεγονός.

Ακολουθούν άλλα τρία Στιχηρά σε ήχο Δ’ κατά

το «Ὡς γενναίον έν μάρτυσιν» που μας θυμίζουν τ΄ αντίστοιχα Στιχηρά της Κοιμήσεως. Εδώ αναφέρονται όλα τα πρόσωπα που συνθέτουν το σκηνικό των Εισοδίων, καθώς και ο βασικός συμβολισμός της εορτής: η Παρθένος εισήχθη στον ναό τον νομικό για ν΄ αναδειχθεί ναός αγιασμένος του Θεού15.

β) Δοξαστικό Στιχηρών, Ιδιόμελο σε ήχο πλ. Δ’ . Αναφέρονται εδώ και τα δύο γεγονότα, της παραμονής δηλαδή της Παναγίας στα Άγια των Αγίων και της ανατροφής της από χέρι αγγέλου, τα οποία η Βυζαντινή παράδοση τα δέχεται ως πραγματοποιημένα.

γ) Ιδιόμελα της Λιτής, συνθέσεις του Γεωργίου Νικομηδεί ας και στο τέλος το Δοξαστικό σε ήχο πλ. Α΄, ποίημα του Λέο- ντος Μαΐστορος. Τα Ιδιόμελα του Γεωργίου Νικομηδείας τα βρί σκουμε και ως προεόρτια Δοξαστικά στην ακολουθία της προηγούμενης ημέρας. Τα δύο απ΄ αυτά μας παραδίνονται την 20η Νοεμβρίου χωρίς συνθέτη, γεγονός που ενισχύει την εκτίμηση ότι όλες οι ανώνυμες συνθέσεις της εορτής είναι ουσιαστικά ποιήματα του παραπάνω υμνογράφου.

Στη συνέχεια το Δοξαστικό του Λέοντος μας αποδίδει σε υπερθετικό βαθμό την χαρμόσυνη και ευφρόσυνη ατμόσφαιρα της εορτής: αφού αρχίζει με την φράση «ἐπέλαμψεν ἡμέρα χαρ- μόσυνος», στην συνέχεια αναφέρεται στην αιτία της χαράς («ἐν ναῶ ἁγίῳ προσάγεται») κάνοντας ένα ρητορικό τέχνασμα («πρό τόκου παρθένος, και μετά τόκον παρθένος»). Παρακάτω παρακινεί όλα τα πρόσωπα της εορτής να μετάσχουν σ΄ αυτό το πανηγύρι και τέλος καλεί όλους τους λαούς να χαρούν «ὅΤι Νἠνέῳξεν ἡμῖν τήν οὐρανῶν βασιλείαν».

δ) Τα Απόστιχα σε ήχο πλ. Α΄ , προσόμοια στο «Χαίροις άσκητικῶν».

Ο πανηγυρικός τόνος συνεχίζεται κι εδώ, καθώς και η αναφορά στα βασικά πρόσωπα της εορτής (Ζαχαρίας, Ιωακείμ και Άννα, λαμπαδηφόρες παρθένες και φυσικά η ίδια η Παναγία). Στο μεν πρώτο Στιχηρό βασικό πρόσωπο είναι ο Ζαχαρίας ο οποίος προφητεύει την λύτρωση του Ισραήλ και την γέννηση του Θεού Λόγου απ΄ την Παρθένο. Στο δεύτερο η Άννα παρουσιάζεται να παραδίδει το τέκνο της ως «ἀνάθημα και εὐώδες θυμίαμα» στο Θεό για να ετοιμασθεί να γίνει «τοῦ Ἰησοῦ κατοικητήριον». Τέλος στο τρίτο, η Παναγία και οι γεννήτορές της σκιρτούν και χορεύουν για τα ακατάληπτα μυστήρια που αξιώθηκαν να γευθούν («…Ἰωακείμ τε, καί ἠ Ἄννα  χορεύοντες.. .», «ἥτις περιχορεύουσα, εἰς θεία σκηνώματα…») .

Αυτό που μπορούμε να παρατηρήσουμε και στα τρία είναι η τελική αναφορά τους στο νόημα που έχει η Είσοδος της Παναγίας στον ναό ως προετοιμασία για την ύψιστη αποστολή να γίνει κατοικητήριο του ίδιου του Θεού Λόγου «τοῦ παρέχοντος τῷ κόσμῳ τό μέγα ἔλεος».

ε) το Δοξαστικό των Αποστίχων σε ήχο πλ. Β’, ποιήμα Σεργίου Αγιοπολίτου.

Ο στενός δεσμός της τιμής προς την Θεοτόκο με την απ΄ αυτήν γέννηση του Σωτήρος Χριστού (κι όχι ανεξάρτητα απ΄ αυτήν) τονίζεται και σ΄ αυτό το Ιδιόμελο (την προεκλεχθεῖσαν.. .εἰς κατοικητήριο τοῦ Παντάνακτος Χριστοῦ, …τήν μητέρα τοῦ θεοῦ γενομένην»). Επίσης καταδεικνύεται και

η στενή σχέση της εορτής των Εισοδίων με την άλλη μεγάλη Θεομητορική εορτή του Ευαγγελισμού αφού ο υμνογράφος μας καλεί «τό χαῖρε σύν τῷ Ἀγγέλῳ ἐκβοήσωμεν. ..»

στ) Απολυτίκιο σε ήχο Δ’ του οποίου το μέλος ταυτίζεται μ΄ αυτό του Απολυτικίου του Ευαγγελισμού. Εδώ ο υμνογράφος υπενθυμίζει τον εισαγωγικό χαρακτήρα της εορτής, ως προοίμιο για την χαρμόσυνη αγγελία που θα της ανακοινωθεί απ΄ τον Αρχάγγελο κατά τον Ευαγγελισμό.

Ακολουθία του Όρθρου

Περιλαμβάνει τα παρακάτω:

α) Καθίσματα: το πρώτο σε ήχο Α’ κατά το «Τόν τάφον σου Σωτήρ», το δεύτερο σε ήχο Δ’ κατά το «Κατεπλάγη Ἰωσήφ» και το τρίτο, μετά τον Πολυέλαιο, σε ήχο πλ.Δ’ κατά το προοίμιο του Ακαθίστου ύμνου «Τό προσταχθέν μυστικῶς».

Εδώ πρέπει ν΄ αναφέρουμε και το Μεσώδιο κάθισμα σε ήχο Δ’ και πάλι

προς τον Πρόλογο «Κατεπλάγη Ἰωσήφ», το οποίο αναφέρεται στην προφητική ρήση του Δαυΐδ απ ΄ το βιβλίο των Ψαλμών «Άπενεχθήσονται τῷ Βασιλεῖ παρθένοι ὁπίσω αὐτῆς».

β) Το Ιδιόμελο μετά τον Πεντηκοστό ψαλμό σε ήχο Β’ .

γ) Ο πρώτος Κανόνας σε ήχο Δ’ , ποιήμα «του κυρίου Γεωργίου» με ακροστοιχίδα. Τα τροπάρια έχουν συντεθεί κατά τους ειρμούς του Κανόνα του Ακαθίστου ύμνου «Ἀνοίξω τό στόμα μου» τους οποίους τους συναντούμε ως μελωδικά και μετρι κά πρότυπα και στους Κανόνες των υπολοίπων Θεομητορικών εορτών. Αυτό δείχνει και την ισχυρή επίδραση που είχε η ακολουθία του Ακαθίστου ύμνου στην μεταγενέστερη Θεομητορική υμνογραφία, καθώς και τον πολύ δημοφιλή χαρακτήρα των ειρμών που μελοποίησε ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός. Όσον αφορά τον συνθέτη, όπως λέχθηκε και πριν, αν και το όνομα Γεώργιος παραπέμπει στον Γεώργιο Νικομηδείας εντούτοις

μάλλον πρόκειται για άλλον Γεώργιο. Ως προς το περιεχόμενό του αξιοσημείωτο είναι ότι στην η’ ωδή περιέχεται ένας διάλο- γος μεταξύ της Άννας και του Ζαχαρία, ο οποίος απαντάται και στην η’ ωδή του προεορτίου Κανόνα του Ιωσήφ. Αυτό το στοιχείο, καθώς και η χρήση των ίδιων ακριβώς ειρμών δείχνει και την αλληλεπίδραση του ενός από τον άλλον. Επίσης να σημειωθεί και η χρήση εφυμνίου στην Θ’ ωδή, στο τέλος του κάθε τροπαρίου, καθώς και η χρήση ειδικών στίχων ανάμεσα σ΄ αυτά.

δ) Διαφορετικό μετρικό πρότυπο και ήχο έχει ο δεύτερος Κανόνας της εορτής. είναι ποιήμα του «κυρίου Βασιλείου» του Πηγοριώτη και έχει συντεθεί σε ήχο Α’ κατά τους ειρμούς πουαρχίζουν με το «Ωδήν ἐπινίκιον».

Τα πρόσωπα του σκηνικού των Εισοδίων εναλλάσσονται σχεδόν σε κάθε ωδή καθώς και η αναφορά παλαιοδιαθητικών συμβόλων και Προφητών (κατάσκιον όρος, κιβωτός, πύλη αδιόδευτος, Ησαΐας, Δαυΐδ, Αββακούμ). Ακόμη στην Θ’ Ωδή γίνεται αισθητό το σκηνικό της άλλης μεγάλης εορτής του Ευαγγελισμού η οποία συνδέεται στενά με αυτή των Εισοδίων. Ακόμη πρέπει ν΄ αναφερθεί ότι οι Καταβασίες που ψάλλονται στο τέλος της κάθε Ωδής είναι αυτές της εορτής των Χριστουγέννων, οι οποίες μας ανοίγουν και την προεόρτιο περίοδο της μεγάλης αυτής Δεσποτικής εορτής.

ε) Μετά το Εξαποστειλάριο ακολουθούν τα Στιχηρά των Αίνων σε ήχο Α’ κατά τον πρόλογο «Τῶν οὐρανίων ταγμάτων».

Τονίζεται εδώ με επιμονή η πίστη της Εκκλησίας ότι η Παναγία εισήχθη στον ναό γιατί επρόκειτο να γίνει η ίδια ναός του Θεού και ότι με την βιοτή της μέσα σ΄ αυτόν «προεμνηστεύθη τῷ πνεύματι» και γεύτηκε τους καρπούς του.

στ) Στη συνέχεια, το Δοξαστικό των Αίνων σε ήχο Β’, ποίημα του Λέοντος Μαΐστορος. Αφού προβάλλει το εορταζόμενο γεγονός («τῷ ναῷ προσάγεται», «είς τά Ἅγια τῶν Ἁγίων εἰσάγεται») και την τέλεσή του στον παρόντα χρόνο («Σήμερον») καταλήγει με τον χαιρετισμό που της απηύθυνε ο Άγγελος κατά τον Ευαγγελισμό («χαῖρε.. . εὐλογημένη»)

ζ)  Το Κοντάκιο και τον Οίκο της εορτής τα οποία στην σημερινή λειτουργική πράξη αναγι νώσκονται προ του Συναξαρίου, ανάμεσα στην Στ’ και Ζ΄ Ωδή.

Αξιοσημείωτο είναι το πρώτο πρόσωπο στο οποίο είναι γραμμένος ο Οίκος καθώς και η κατάληξη και των δύο με το ίδιο εφύμνιο, πρακτική συνηθέστατη στην σύνθεση του Κοντακίου και του Οίκου. Το ίδιο εφύμνιο υπάρχει και στο τέλος του προεόρτιου Κοντακίου και Οίκου της 20ης του ιδίου μηνός.